Redactie Beroepseer

Hoe zorgen we ervoor dat onderzoek niet losstaat van de praktijk, maar juist een directe bijdrage levert aan het werk van professionals in het publiek sociaal domein? Vanuit die vraag ontwikkelden Stichting Beroepseer en SAM, in opdracht van ZonMw, twee praktische tools: een kwaliteits- en afwegingskader en een gespreksmethodiek.

“Deze tools helpen onderzoekers en uitvoerende professionals om samen in gesprek te gaan. Aan de ‘voorkant’ over de onderzoeksvraag én aan de ‘achterkant’ over de implementatie van de aanbevelingen die onderzoekers doen op basis van hun resultaten,” legt Margarethe Hilhorst uit. Zij is algemeen programmamanager bij SAM en betrokken bij dit project. Gerard van Nunen, projectmanager en onderzoeker bij Stichting Beroepseer, vult aan: “Door als onderzoeker werkelijk aan te sluiten bij een veranderbehoefte van professionals, benut je hun kennis en ervaring over wat er in de werkpraktijk echt nodig is. Tegelijkertijd doe je recht aan hun perspectief en gevoel van beroepseer.”

Kloof tussen wetenschap en praktijk verkleinen

In de praktijk sluit onderzoek niet vanzelfsprekend aan bij de behoeften en werkwijzen van professionals, bijvoorbeeld in taalgebruik, doelstellingen en methodiek. Het overkoepelende doel van deze tools is dan ook om de kloof tussen onderzoek en praktijk te verkleinen. Het gaat dan specifiek om de praktijk van uitvoerende professionals die werken in het publiek sociaal domein. Zoals re-integratieprofessionals, inkomensconsulenten, Wmo-professionals en inburgeringsconsulenten.

Dubbele opbrengst: een kader én een gespreksmethodiek

Onderzoekers en professionals in het sociaal domein kunnen nu gebruikmaken van twee krachtige instrumenten: een kwaliteits- en afwegingskader én een gespreksmethodiek. Samen helpen ze om onderzoek beter aan te laten sluiten bij de praktijk. Stichting Beroepseer en SAM ontwikkelden deze tools met een duidelijke ambitie: niet alleen onderzoeksresultaten vertalen naar de praktijk, maar ook tijdens het gehele onderzoeksproces (van start tot implementatie) de verbinding met professionals versterken.

Gerard: “Het gebruik van het kwaliteits- en afwegingskader is vooral effectief als het onderdeel uitmaakt van een bredere strategie om verbinding tussen de onderzoeker en de professionele praktijk te maken.” Daarom is aanvullend de gespreksmethodiek Gesprekstafels Samen onderzoeken en leren ontwikkeld. Deze methodiek helpt onderzoekers en professionals om samen gestructureerde, reflectieve evaluatiegesprekken te voeren: van het formuleren van de onderzoeksvraag tot het implementeren van aanbevelingen. SAM heeft de methodiek inmiddels toegepast in tientallen Vraagtafels, die steeds bekender worden onder uitvoerende professionals zoals re-integratieprofessionals en inkomensconsulenten.

De beeldvorming voorbij: samen onderzoeken en leren

Het kwaliteits- en afwegingskader en de gespreksmethodiek zijn gebaseerd op verdiepende interviews met onderzoekers en professionals, een literatuuronderzoek en de resultaten van het experiment Vraagtafels: brug tussen wetenschap en praktijk. Uit de interviews is naar voren gekomen dat de werelden van onderzoek en professionele uitvoeringspraktijk meer met elkaar verbonden moeten worden. Gerard: “Deze tools helpen om de beeldvorming van onderzoekers en professionals over elkaar bij te stellen en in een gelijkwaardig gesprek te komen tot een vruchtbaar samenspel.”

De professional als inhoudelijk opdrachtgever, de onderzoeker als procesregisseur

“De gespreksmethodiek gaat uit van een bepaalde rolverdeling tussen professional en onderzoeker,” legt Gerard uit. “De professional is inhoudelijk opdrachtgever van het onderzoek aangezien de professional eigenaar is van de uitvoeringspraktijk en daarvoor verantwoordelijkheid draagt. De professional participeert dus niet slechts in een onderzoek maar stuurt op de inhoud. De onderzoeker is procesregisseur van het onderzoeksproces. Daarmee is de onderzoeker er verantwoordelijk voor dat het goede gesprek over de aansluiting van onderzoek bij de professionele praktijk daadwerkelijk wordt gevoerd tijdens alle onderzoeksfasen.” Margarethe vult aan: “Professionals kunnen natuurlijk ook zelf een gesprekstafel of informeel gesprek initiëren als dat nodig is maar de primaire verantwoordelijkheid voor de aansluiting bij de praktijk ligt bij de onderzoeker als procesregisseur.”

Verdieping: de praktijk van de uitvoerende professional

Naast deze tools is er ook een verdiepend paper beschikbaar: De praktijk van de uitvoerende professional in het sociaal domein. Dit paper geeft onderzoekers inzicht in de dagelijkse werkpraktijk van uitvoerende professionals. Met de twee praktische tools en het paper kan het ‘goede gesprek’ tussen onderzoekers en professionals constructief en effectief worden gevoerd. “De
veranderbehoeften van uitvoerende professionals zet je pas echt centraal als je hen de mogelijkheid geeft om bij te sturen vanaf de vraagarticulatie tot aan de implementatie van de onderzoeksresultaten,” vult Margarethe aan.

Download nu de tools!

Ben jij actief in het sociaal domein? Als onderzoeker, uitvoerende professional, beleidsmaker, manager of bestuurder? Deze tools zijn direct inzetbaar in elke fase van een onderzoeksproces. Ze zorgen ervoor dat onderzoek en praktijk optimaal van elkaars werk kunnen profiteren en elkaar versterken, met meer impact als resultaat. Download ze nu!

• Kwaliteits- en afwegingskader Samen onderzoeken en leren
• Gespreksmethodiek bij het kwaliteits- en afwegingskader Samen onderzoeken en leren
• De praktijk van de uitvoerende professional in het sociaal domein. Achtergrondpaper bij het kwaliteits- en afwegingskader Samen onderzoeken en leren

Stichting Beroepseer en SAM voerden het project ‘Samen onderzoeken en leren’ uit in opdracht van ZonMw en binnen het programma Vakkundig aan het werk.

Linda Veenstra (1983) – Regisseur met hart voor verbinding en vakmanschap

Linda Veenstra werkt sinds 2007 in verschillende rollen binnen de lokale overheid. Tegenwoordig bij de gemeente Midden-Groningen, waar ze zichzelf liever gemeenschapsregisseur noemt dan gebiedsregisseur. Die term sluit beter aan bij wat ze écht doet: mensen en initiatieven verbinden, ondersteunen en versterken, zodat gemeenschappen en buurten tot bloei komen.

“Ik geloof in een samenleving waarin mensen zich gezien voelen, verantwoordelijkheid nemen en elkaar weten te vinden – daar draag ik graag aan bij.”

Haar loopbaan begon op een onverwachte plek: tijdens mijn studententijd runde ze ruim twee jaar een bardancing. Na haar opleiding als Jenaplanleerkracht begeleidde ze kinderen in de basis van het leven: geluk, gezondheid, zelfredzaamheid en verbondenheid. Die waarden zijn nog altijd de leidraad in haar werk.

Naast haar rol als regisseur zet ze zich in voor de professionalisering van het ambtelijk vak. Ze geeft trainingen over thema’s als gebiedsgericht samenwerken, bondgenootschap, eigenaarschap en vakmanschap, en ben gecertificeerd trainer in Insights Discovery. Met plezier helpt ze collega’s zich te verdiepen in het vak van ambtenaar, maar ook in zichzelf en elkaar – om zo de onderlinge samenwerking te versterken.

Kennis van het gebied vormt voor haar de basis. Daarom organiseert ze twee keer per jaar een bustour van 130 km langs de dorpen en wijken van Midden-Groningen. Zo krijgen nieuwe collega’s letterlijk zicht op het gebied en gevoel voor de mensen die er wonen.

Ze denkt graag in mogelijkheden en vernieuwing. Zo was ze medeontwikkelaar van Mooiman, een communicatiekanaal voor de buitendienst, bedenker van de AfvalWijzer app en de Makkelijk Melden app. Niet om het systeem te dienen, maar steeds om de leefwereld van inwoners dichterbij te brengen.

Tien jaar lang was ze actief in de ondernemingsraad (o.a. tijdens de herindeling van de gemeente), waarvan een aantal jaren als voorzitter. Daar zette ze zich in voor de stem van collega’s die zichzelf minder makkelijk laten horen, zoals medewerkers uit de buitendienst of collega’s met een taalachterstand. Het bevestigde voor haar hoe belangrijk nabijheid, toegankelijkheid en verantwoordelijkheid zijn voor ons vak als ambtenaar.

Een bijzonder moment was de Boomfeestdag van 2017, die ik organiseerde voor 300 leerlingen. Het thema ‘verbinding’ stond symbool voor de gemeentelijke herindeling: samen groeien, letterlijk en figuurlijk.

Haar betrokkenheid bij Stichting Beroepseer komt voort uit een diep geloof in de waarde van werken bij een gemeente. Ze kreeg recent het compliment dat ik een “zeer waardevolle, betrokken en begaafde medewerker” ben. Voor haar bevestigt dat hoe belangrijk het is om bij te dragen aan een lokale overheid waar verbinding, vakmanschap en verantwoordelijkheid voor bewoners én collega’s zichtbaar en voelbaar zijn.

Stichting Beroepseer begeleidt intervisie binnen het Netwerk Transformatief Advies

Wat is goed advies in tijden van grote maatschappelijke verandering? Die vraag staat centraal in het nieuwe Netwerk Transformatief Advies, waarin een groep consultants transitiekunde de handen ineenslaat om hun vak en rol opnieuw te doordenken. Het netwerk is ontstaan uit de wens om meer impact te maken op het terrein van duurzaamheid – én uit frustratie over hoe traag de noodzakelijke veranderingen soms verlopen.

Deelnemers aan het netwerk zijn VanWaarde, TwynstraGudde, Rebel, Copper8, NewForesight, Het Groene Brein, Squarewise, KplusV, Impact Institute, DRIFT en Stichting Beroepseer. Zij delen de overtuiging dat adviseurs een cruciale rol spelen in het versnellen van transities. Hun kracht ligt in het verbinden van werelden en het vertalen van kennis naar handelingsperspectief. Tegelijkertijd ervaren veel consultants spanning in hun werk: tussen idealen en commerciële opdrachten, tussen urgentie en traagheid, tussen maatschappelijke kritiek op de consultant en de eigen beroepseer.

Eind september heeft Stichting Beroepseer de eerste van drie intervisiebijeenkomsten binnen dit netwerk begeleid. Deze bijeenkomst stond in het teken van de beroepseer van de consultant transitiekunde: wat betekent het om met beroepseer te adviseren over complexe veranderopgaven? Wanneer levert een consultant eigenlijk goed werk en wat doe je als goed
werk in de praktijk onder druk komt te staan? En hoe houd je vast aan je professionele waarden in een werkveld dat soms wantrouwend naar de advieswereld kijkt? De deelnemers stonden stil bij de vraag wat vakmanschap, beroepstrots, beroepseer en publieke professionaliteit voor hen betekent. De bijeenkomst heeft de groep geholpen om de morele en maatschappelijke dimensie van hun werk scherper te krijgen en hoe die in de dagelijkse praktijk meer leidend te laten zijn.

Tijdens de intervisiebijeenkomsten onderzoeken de deelnemers hoe goed advies eruitziet in een tijd van transities. Ze bevragen elkaar kritisch en onderzoeken samen de kern van hun vak.

Meer weten over dit project?

Neem contact op met Gerard van Nunen, via g.vannunen@beroepseer.nl.

Onder ambtenaren is de afgelopen jaren sprake van een toenemend openlijk activisme onder verwijzing naar de rechtsstaat. Een prominent voorbeeld hiervan is ‘Ambtenaren en de Grondwet’ die de afgelopen anderhalf jaar protesteert tegen het Gaza-beleid van de Nederlandse regering. Al meer dan 85 weken vindt er in de lunchpauze voor het Ministerie van Buitenlandse Zaken een sit-in plaats. De ambtenaren achten het regeringsbeleid in strijd met Nederlands en internationaal recht. Ze wijzen op artikel 90 van de Grondwet: ‘De regering bevordert de ontwikkeling van de internationale rechtsorde’.

Op basis daarvan verwijten zij dat de regering geen consequenties trekt uit het oordeel van het Internationaal Gerechtshof in Den Haag. Daarin staat dat Israël “onmiddellijke en effectieve maatregelen” moest treffen om de Palestijnen in de Gazastrook te beschermen tegen het risico van genocide door te zorgen voor voldoende humanitaire hulp en basisvoorzieningen. Dit oordeel is gebaseerd op het Genocideverdrag dat door Nederland is geratificeerd. Aangesloten staten moeten volgens dit verdrag genocide voorkomen en de ambtenaren verwijten de regering daarin nalatigheid.

Dit ambtelijke activisme heeft voor sommigen een schimmige status. We weten niet of de regering en ambtelijke top dit goedkeuren, of slechts gedogen. Er zijn Kamervragen over gesteld door partijen die kritisch zijn op het gedrag van de ambtenaren. Het is ook niet bekend of individuele ‘activisten’ op de werkvloer geconfronteerd worden met consequenties.  Dit terwijl wetten en internationale verdragen hierover helder zijn: wat de ambtenaren doen, is toegestaan, ook als de ministers het er niet mee eens zijn.

We noemen het censuurverbod op de vrijheid van meningsuiting in artikel 7 van de Grondwet. Daarin staat dat je niet vooraf toestemming hoeft te vragen voor jouw uiting en dat deze ook niet vooraf verboden kan worden. Hooguit achteraf kan een uiting beoordeeld worden, bijvoorbeeld door de rechter of de werkgever. Zo is het ook geregeld volgens de Ambtenarenwet. Daarnaast noemen we artikel 10 EVRM (Europees Verdrag Rechten van de Mens), dat niet alleen de vrije meningsuiting, maar ook de vrije nieuwsgaring als mensenrecht regelt. De gedragscode en de handreiking zouden hiermee in overeenstemming moeten zijn.

De eigen documenten van de overheidswerkgever, met name de Gedragscode Integriteit Rijk, bevatten onduidelijke ‘uitgangspunten’, terwijl een gedragscode duidelijke gedragsregels moet bevatten, die overeenkomen met wat er in de wet staat. De code maant ambtenaren ‘voorzichtig te zijn met het openlijk ventileren van persoonlijke opvattingen’ en ‘eerst met hun collega’s en/of hun leidinggevende te spreken’. Nog onduidelijker is de Handreiking Online Communicatie Rijksambtenaren. Die bestempelt ambtenaren als ambassadeurs van het rijk. Er staat: ‘Twijfel over je bijdrage? Vraag je af of je: Je collega’s nog recht in de ogen kunt kijken na plaatsing? Je goedkeuring zou krijgen van je baas? Je op je gemak zou voelen als jouw bijdrage de volgende dag in de krant zou staan?’

Deze eigen regels zijn onduidelijk en op zijn minst niet in de geest van het geldende recht. De maningen miskennen dat het activisme gevat moet worden in termen van demonstratierecht en vrije meningsuiting.  De gedragscode en handreiking omzeilen het grondwettelijk censuurverbod .

In plaats van als werkgever voor deze rechten te gaan staan, worden ambtenaren met vaagheid en een beroep op eigen verantwoordelijkheid ontmoedigd om frank en vrij voor de rechtsstaat op te komen.

Deze onduidelijkheid geldt ook voor andere rechten en plichten inzake rechtsstatelijke verantwoordelijkheden. Gedragsregels voor de toepassing van belangrijke regels in verdragen, Algemene verordening gegevensbescherming, Algemene wet bestuursrecht en Wet open overheid en de beginselen van behoorlijk bestuur ontbreken vrijwel geheel. Het verbod op corruptie komt er bekaaid van af en het aannemen van geschenken is niet goed geregeld. De vraag of sprake is van belangenverstrengeling wordt ten onrechte aan de eigen beoordeling overgelaten. Kijken we naar hoe dit in andere landen, maar ook in richtlijnen van de OESO wordt behandeld, dan loopt Nederland fors achter.

Het is voor iedereen van groot belang dat het gedragskader fors bijgewerkt wordt zodat ambtenaren weten waar zij voor hun rechtsstatelijk vakmanschap aan toe zijn. Hun rechten en plichten kunnen veel duidelijker. Dit kan in de Ambtenarenwet zelf nader inhoudelijk geregeld worden, of in de in wet genoemde algemene maatregel van bestuur, waarin regels kunnen worden opgenomen over de in de Ambtenarenwet geregeld de gedragscode. De code moet op basis van rechtsstatelijke waarden heldere gedragsregels bevatten.

Caroline Raat en Thijs Jansen publiceerden vorige week de Routewijzer rechtspositie rijksambtenaren.

Caroline Raat is jurist, sociaal wetenschapper en auteur van diverse boeken en publicaties over rechtsstaat, ethiek en integriteit.

Thijs Jansen is directeur van Stichting Beroepseer en auteur van diverse publicaties over ambtelijk vakmanschap en de democratische rechtsstaat.