De Vereniging van Hogere ambtenaren bij het Ministerie van Financiën (VHMF) viert in 2023 haar 150 jarig bestaan. Ter gelegenheid daarvan is een Liber amicorum gepubliceerd, waarin aandacht voor (de geschiedenis van) het fiscale beroep en de vereniging. Op 2 oktober 2023 was er een jubileumsymposium om het 150-jarig bestaan van de in 1873 opgerichte vereniging, te vieren. Het Liber amicorum bestaat uit twee delen:
Deel I: de VHMF, de beroepsvereniging: vakvereniging en vakbond
Deel II: ons belastingstelsel en onze Belastingdienst
Een greep uit de inhoud
Voorzitter Mr. Jurjen Glazenburg schreef het Ten geleide en het eerste hoofdstuk: Heden, verleden en toekomst van de VHMF
Heden, verleden en toekomst was bewust de ondertitel van ons jaarsymposium in dit jubileumjaar 2023. In het navolgende ga ik in op heden, verleden en toekomst van de VHMF. Ik geef daarin primair mijn persoonlijke impressies, maar ga vanuit mijn rol als voorzitter van de VHMF ook in op een aantal belangrijke standpunten van de VHMF die op gebieden aan de orde zijn of zijn geweest.
Met name de Belastingdienst en de Dienst Toeslagen hebben de afgelopen jaren een periode doorgemaakt, die maatschappelijk traumatisch genoemd mag worden. Inmiddels hebben we naar mijn inschatting de weg naar boven weer gevonden en kunnen we weer “gezaghebbend heffen, innen, toekennen en controleren”. Deze uitgave draagt de sporen van deze periode, maar geeft ook een opwekkend perspectief op herstel en verbetering..
Dit is het traditionele vakbondswerk dat onderdeel is van de doelstellingen van onze vereniging. Daarnaast vereist het Departementaal Georganiseerd Overleg de nodige aandacht, niet alleen om waakzaam te blijven betreffende de algemene bestuurlijke ontwikkelingen die betrekking hebben op de positie van de ambtenaren, maar vooral om de arbeidsomstandigheden van de ambtenaren bij de Belastingdienst, Douane, Dienst Toeslagen en het Ministerie van Financiën te verbeteren. Soms gaat dit om heel concrete en praktische aangelegenheden (scholing) en vaak ook om functiegerelateerde ondersteunende activiteiten die het werkklimaat ten goede komen.
Dit jaar resulteerde dat bijvoorbeeld in het publiceren van het boek “Gezaghebbend heffen, innen, toekennen en controleren”1). Daarin zijn zestien aanbevelingen gedaan die zien op het nut van een lerende organisatie (vertrouwen) en een open en veilige werkomgeving. Het bestuur van de VHMF heeft op haar jaarsymposium het boek met trots gepresenteerd aan de Secretaris-generaal, Bas van den Dungen – wiens vader overigens lid was van onze oudste rechtsvoorganger,de Koninklijke Broederschap van Ontvangers.
De organisatie
Er valt nog veel te verbeteren bij “onze” drie diensten. In dit boek treft u diverse wegen aan om tot betere dienstverlening te komen. Nu we weer veel nieuwe collega’s mogen verwelkomen zou een fysieke Belastingacademie een mooi jubileumgeschenk zijn. Het boek “Gezaghebbend heffen, innen, toekennen en controleren” geeft aan hoe de medewerkers van Douane, Belastingdienst en Dienst Toeslagen hierover denken. Het Manifest van de VHMF vat in drie zinnen samen waar de diensten heen moeten:
1. Vertrouwen binnen de Belastingdienst geeft vertrouwen in de Belastingdienst;
2. De Belastingdienst krijgt de kans de burger te ontzorgen, door eenvoudigere wetgeving, die aansluit bij de verantwoordelijkheid die de burger aankan;
3. De overheid moet net zo transparant zijn als zij van de burger verwacht en is gericht op de lange termijn.
Houding van de professional.
Faits divers uit de historie van de VHMF, door Mr. J.P. Hofstra, oud-voorzitter van de VHMF, m.m.v. P.M. Tekstra, oud-bestuurslid van de Vereniging van Overheidsaccountants en de VHMF en mr. G.H.Th van de Bult, gepensioneerd senior beleidsadviseur directeur FIOD.
Toezicht en professionele houding
De laatste jaren zien we dat de VHMF veel aandacht besteedt aan toezicht, moderne vormen ervan mede in het licht van ICT-ontwikkelingen, gecompliceerde wetgeving en ook de toeslagenaffaire. Ook wordt nadruk gelegd op de houding van de professional. De rechtspositie heeft de aandacht behouden, bijvoorbeeld bij de Wet normalisering rechtspositie ambtenaren en de Wet toekomst pensioenen. Het is nu nog te vroeg om daar op terug te kijken. Het is beter dat te doen bij een volgend jubileum, wanneer dat ook is. En zo is deze korte geschiedenis rond.4)
Overdracht van het vakmanschap
Vakmanschap van de medewerkers van de Belastingdienst: fundament voor het herstel van vertrouwen, door Mr. J. de Blieck, voormalig plv. Directeur-Generaal Fiscaliteit Belastingdienst
Sinds Vinkenslag2) staat de rechtsstatelijkheid van de Belastingdienst onder grote druk. Tijd om het tij te keren. Daarin kan de VHMF een prominente rol vervullen. Zij kan op passende wijze in het geweer komen tegen onbegrijpelijke en conflicterende regelgeving en opkomen voor het herstel van het vertrouwen in de dienst als rechtsstatelijke uitvoeringsorganisatie. Oprichting van een Belastingacademie zou de fiscale professionaliteit zeer ten goede komen.
Blieck schrijft verder over handhaving en vakmanschap:
Zoals ik zojuist heb aangegeven, besteden medewerkers veel tijd aan het vinden van ruimte in het recht en in het in gesprek gaan met burgers, ondernemers en intermediairs. Dat zal zeker een impuls krijgen met de aanpassingen in de Awb. Tegelijkertijd moet worden voorkomen dat er onbalans ontstaat tussen de dienstverlenende kant van de handhaving en de corrigerende kant ervan, ook wel ‘toezicht achteraf’ genoemd. Als immers een onbalans ontstaat, raakt dat ook de rechtsstatelijkheid van de Belastingdienst, met mogelijke gevolgen voor de compliance van burgers en ondernemers die conform de strategische doelstelling van de Belastingdienst vrijwillig voldoen aan hun verplichtingen. Het is belangrijk dat de dalende trend die al een paar jaar zichtbaar is, wordt gekeerd. Medewerkers geven dat ook aan. Het is goed om te lezen dat de Staatssecretaris die ambitie ook heeft.
Ook vanuit een oogpunt van vakmanschap is het belangrijk om die trend te keren. Immers de komende jaren stromen veel ervaren medewerkers uit. Om te voorkomen dat de deskundigheid teloorgaat, zal op tijd aan overdracht van het vakmanschap gedaan moeten worden. Ook De Vereniging, samen met de Stichting Beroepseer, benadrukt dat. Vakmanschap ontstaat pas als ingestroomde vakbekwame medewerkers het vak in de praktijk leren van ervaren medewerkers in de uitvoering.
Rechtsstatelijkheid en magistratelijkheid
Magistratelijkheid, door Prof. mr. dr. J.L.M. Gribnau, hoogleraar Methodologie van het belastingrecht aan het Fiscaal Instituut Tilburg, Tilburg University.
Rechtsstatelijkheid en magistratelijkheid vormen de kernwaarden van de Belastingdienst. Het ruimere begrip ‘magistratelijkheid’ vereist dat rechtsstatelijke normen en procedures op deugdzame wijze worden toegepast. Het ‘ambt’ van inspecteur vraagt niet alleen om vaktechnische deskundigheid (vakmanschap), maar ook om een morele attitude die zich kenmerkt door ambtelijke waardigheid en eer. Deugdzame belastingheffing is immers van belang voor de legitimiteit en het vertrouwen in de rechtsorde als geheel.
De inspecteur oefent een ‘ambt’ uit. Dat vraagt om inhoudelijke, vaktechnische deskundigheid (vakmanschap) maar er is ook een morele component: de ambtelijke waardigheid en eer. Persoonlijke motieven van de ambtenaar mogen geen rol spelen; zijn plichten omvatten immers behoorlijke uitvoering, onomkoopbaarheid en objectiviteit. Het ambtsethos, de ethische houding, wordt (negatief) gekenmerkt door de afwijzing van corruptie en fraude en positief door loyaliteit aan het recht en de rechtsstaat (in ruime zin). De Belastingdienst is gebonden aan wet en rechtsbeginselen. Maar de beroepsethiek van deze magistraat vraagt om meer: integriteit. Belangrijke elementen van integriteit van de inspecteur zijn: loyaliteit, eerlijkheid, democratische gezindheid, onpartijdigheid, onkreukbaarheid, openheid en zorgvuldigheid. De inspecteur dient zich te onthouden van fiscale grensverkenning. Het past hem of haar niet gebruik te maken van ‘de grijze gebieden van het belastingrecht waarbij er (zeer) gerede twijfel mogelijk is over de juistheid van de ingenomen standpunten.’
De inspecteur zal bij de rechtshandhaving steeds effectieve rechtsbescherming moeten bieden door de wet en de beginselen van behoorlijk bestuur (abbb)3) te respecteren. Maar mijns inziens gaat magistratelijkheid verder. Eerst en vooral: het juiste, niet het maximale bedrag aan belasting heffen (te vaak wordt volgens de Commissie Van Hout helaas ‘het meest fiscale standpunt’ ingenomen). Maar ook het normenkader van de Nationale ombudsman zou een maatstaf voor het handelen moeten zijn.
Mijns inziens is het begrip ‘magistratelijkheid’ voor de inspecteur meer omvattend dan voor de rechter. De inspecteur is immers belast met de belastingheffing en de rechter controleert. Analoog zijn de abbb normen voor de Belastingdienst, ook al zijn ze met name door de rechter ontwikkeld (waarbij ze zullen blijven evolueren; ook die abbb die gecodificeerd zijn. En de uitvoerende macht moet primair de waarde van dienende overheid belichamen. Nu het de inspecteur is die de aanslag oplegt, kan hij vaak in het gebruik van zijn freies Ermessen magistratelijkheid tonen.
Cruciaal is hier de ambtelijke omgang met regels. Voor professionals werkzaam bij bestuursorganen is ruimte benutten niet eenvoudig. Zij ervaren een dilemma tussen enerzijds het strikt volgen van de regels en anderzijds het buiten de gestelde kaders denken en het leveren van maatwerk. Regels worden soms te strikt geïnterpreteerd zonder de interpretatieruimte te zien die er wel degelijk is. Te vaak denkt men ‘regel is regel’ en wordt gekozen voor ‘afvinken’; dat resulteert in onvoldoende recht doen aan de menselijke maat. Het is van het grootste belang de binnen de wet- en regelgeving aanwezige professionele handelingsruimte te onderkennen en te gebruiken; die biedt namelijk ruimte voor de menselijke maat. Dat is bij uitstek magistratelijk handelen. Responsieve rechtstoepassing dient zo het perspectief van de burger serieus te nemen. Magistratelijkheid staat daarbij in dienst van de maatschappelijke opgave van de Belastingdienst.
Vaste maatschappelijke waarde
De inspecteur als rechtsdienaar, door Mr J.P. Hofstra, oud-voorzitter van VHMF en landelijk vaktechnisch coördinator vennootschapsbelasting.
De politieke reactie op (media-)incidenten en recente affaires inzake de wetsuitoefening raken het ambt van inspecteur. Dat ambt is desondanks een vaste maatschappelijke waarde gebleven. Nu politiek-maatschappelijk hoge eisen worden gesteld aan het door de inspecteur te bieden maatwerk en zijn rechtsstatelijke uitvoering, zal er tot behoud van de aloude positie van de inspecteur als dienaar van het recht, stevig moeten worden geïnvesteerd in het opleiden van nieuwe (jonge) academici in de belastingheffing.
Er is een relatie tussen het vertrouwen in de Belastingdienst en het vertrouwen binnen de Belastingdienst. De Stichting Beroepseer signaleert in deze periode dat er binnen de Belastingdienst angst bestaat fouten te maken en een ervaren gebrek aan vertrouwen
Menselijke maat
Fiscale professionele empathie versterkt de rechtsstaat, door Prof. dr. Leo Stevens, emeritus-hoogleraar fiscale economie van de Erasmus Universiteit Rotterdam.
Naast de versterking van de waarborgfunctie van de Awb wordt na de toeslagenaffaire in allerlei gepresenteerde beleidsdocumenten nadrukkelijk beloofd dat bij de wetsuitvoering de menselijke maat een grotere rol gaat spelen. Professionals in de uitvoering krijgen meer beslisruimte en bij wetgeving wordt scherper gelet op de uitvoerbaarheid. Maar vooral is meer samenhang in het inkomensbeleid vereist om te voorkomen dat de thans problematisch hoge impliciete lastendruk van belastingen, toeslagen en andere inkomensafhankelijke regelingen evenwichtig beleid frustreert.
Wat zich in de toeslagenaffaire heeft voltrokken, toont de kwetsbaarheid van de aanslagregeling inkomstenbelasting als niet wordt gezorgd voor tijdige versterking van de fiscale rechtsstatelijkheid door de inhoudsdeskundigheid en de beoordelings- en beslisruimte van de uitvoerende ambtenaren op het gewenste professioneel-empathische niveau te brengen. Het is voor een dienst demotiverend ondeugdelijke regels te moeten uitvoeren. Het frustreert een constructieve communicatie met de burger en doet tekort aan de rechtsstatelijke ambitie.4)
Downloaden Richtige heffing – Liber amicorum: www.vhmf.nl
Downloaden Gezaghebbend heffen, innen, toekennen en controleren: https://vhmf.nl
Bestellen boeken Richtige heffing – Liber amicorum ter gelegenheid van het 150-jarig bestaan van de VHMF. Meer dan veertig auteurs laten hun gedachten gaan over de VHMF en de fiscaliteit in brede zin. Met bespiegelingen en inzichten.
Gezaghebbend heffen, Innen, Toekennen en Controleren: https://ghitc.online/boek-150-jaar.html
Belastingdienst, Douane en Dienst Toeslagen op zoek naar professionele ruimte in boek ‘Gezaghebbend heffen, innen, toekennen en controleren, Beroepseer, 20 april 2023: https://beroepseer.nl/
Noten
1) Gezaghebbend heffen, innen, toekennen en controleren is de titel van het boek waarvan het eerste exemplaar op 18 april 2023 in Utrecht is aangeboden aan Bas van den Dungen, secretaris-generaal bij het Ministerie van Financiën. Het boek is geschreven en geproduceerd door teamleden van Stichting Beroepseer.
2) Zie over de kwestie Vinkenslag: Bewoners Vinkenslag: belastingdienst schendt afspraak, Nu.nl, 4 april 2005: https://www.nu.nl/algemeen/506177/bewoners-vinkenslag-belastingdienst-schendt-afspraak.html
3) abbb = Algemene beginselen van behoorlijk bestuur.
4) Zie hierover uitgebreider: Stichting Beroepseer, Gezaghebbend heffen, innen, toekennen en controleren. Adviezen uit de praktijk van de Belastingdienst, de Douane en de Dienst Toeslagen (2023).
