Een nieuwe aanwinst in de Boekenreeks Beroepseer is het essay van Hans Wilmink Voorbij boos en achteloos. Rechtsstatelijk besef als kompas voor overheid en burger. Het voorwoord is van Arre Zuurmond, Ombudsman van de metropoolregio Amsterdam. Zuurmond schudt de lezer meteen wakker bij de eerste regel en schrijft dat het essay de alarmbel luidt over de uitholling van de rechtsorde. Aan de hand van voorbeelden wordt getoond dat politiek, bestuur, ambtenaren en professionals, maar ook burgers vaak geen besef meer lijken te hebben van rechtsstatelijke waarden.
Het essay probeert daar wat aan te doen. Want als het zo is dat de checks and balances die onze democratische instituties lange tijd leken te kennen, dreigen ondergeschikt te raken aan één waarde: efficiëntie, wordt het tijd ons te verdiepen in de werkelijke oorzaken van de uitholling.
Het mag niet gebeuren dat de onafhankelijke rechter, de vrije journalistiek en de onafhankelijke wetenschap hun veelvormigheid – de variëteit – verliezen. Streven naar efficiency en uniformiteit staat tegenover het leveren van maatwerk, rechtvaardigheid en rechtszekerheid.

Vreedzaam vechten?

In zijn inleiding schrijft Wilmink… dat storingen in de rechtsstaat zeer regelmatig voorkomen: elke dag lees je er wel over in de krant. Tot op zekere hoogte zijn storingen normaal. Het klinkt gek, maar ze horen er eigenlijk een beetje bij. Want juist in een rechtsstaat kunnen en mogen de verschillen (van meningen, belangen, culturen, leefstijlen) flink en openlijk botsen, en dan is het onvermijdelijk dat het er niet altijd helemaal gladjes en zorgvuldig aan toegaat.

In dit opstel zal ik daar voorbeelden van laten zien. De rechtsstaat kan die spanningen niet helemaal oplossen; ook de beste overheid en de meest stabiele samenleving zijn daar niet toe in staat. In die zin wordt de rechtsstaat gekenmerkt door een open einde: ze brengt geen definitieve oplossingen. Het is er steeds een kwestie van de verschillen – tussen culturen, belangen, opvattingen enzovoort – zo goed mogelijk met elkaar in balans brengen. Dat zal nooit tot ieders tevredenheid gebeuren, en dus vergt het van alle betrokkenen een behoorlijk incasseringsvermogen en een open mind.

Beschaving is een kunstwerk

Als vertrekpunt van dit essay dient de observatie dat de rechtsstaat geen recente, bij de staatsvorming gecreëerde juridische constructie is, maar de uitkomst van een maatschappelijk en historisch proces dat veel verder in de tijd teruggaat. Tijdens dit proces hebben mensen leren ervaren hoe conflicten niet meer oplosbaar zijn met de regels en de tradities van de eigen groep. Men heeft steeds beter geleerd om die niet meer met geweld maar met argumenten te beslechten. Daartoe zijn uiteindelijk algemene beginselen ontwikkeld, soms toegepast op de situaties in de praktijk door onafhankelijke beoordelaars. Norbert Elias heeft een soortgelijk proces beschreven als een civilisatieproces, en Hans Achterhuis en anderen hebben dat in een recent overzichtswerk de ‘kunst van het vreedzaam vechten’ genoemd.

Het woord ‘kunst’ vind ik treffend in dit verband. Het is immers niet zo dat we die vreedzame oplossing in de hier kort aangeduide culturele en maatschappelijke evolutie hebben aangeleerd als een soort natuurlijke reflex. We kunnen nog steeds óók die gewelddadige weg kiezen, en dat gebeurt regelmatig. Maar het vreedzaam alternatief is sterk, en is geworteld in ons morele besef. Daarmee kan een rechtsorde tot stand worden gebracht die de vreedzame oplossingen een institutionele basis biedt.

Dat die rechtsorde een uitkomst is van een historisch of evolutionair proces betekent niet dat ze vanzelfsprekend, onontkoombaar of ‘natuurlijk’ is, en ze biedt evenmin garanties voor de toekomst. Het bestaan en voortbestaan ervan is afhankelijk van zorgvuldig afwegen en verantwoordelijk handelen, aan de hand van morele en normatieve beginselen. Daarom kies ik als motto voor dit essay een stelling van Karl Popper uit zijn – sinds de opkomst van nieuwe fundamentalistische stroming en weer zeer actuele – boek van net na de Tweede Wereldoorlog, ‘De vrije samenleving en haar vijanden’: De toekomst hangt af van onszelf, en wijzelf hangen niet af van enigerlei historische noodzakelijkheid”.

Wilmink besluit zijn essay met het Manifest: Voor een sterke rechtsstaat: leren leven en laten leven in de rechtsstaat waarin een aantal oproepen aan de overheid en de samenleving.

Inhoud Voorbij boos en achteloos
1 De aanleiding: je weet pas wat je mist …
2 Ter inleiding: vreedzaam vechten?
3 Het is niet de staat maar een (rechts)orde
4 Opdrachten voor de overheid
4.1 Behartigen
4.2 Beschermen
4.3 Bestrijden
5 Opdrachten voor de samenleving
5.1 Beschaven
5.2 Bevrijden
6 Tot slot: natuurstaat of rechtsstaat?
Manifest: Voor een sterke rechtsstaat: leren leven en laten leven in de rechtsstaat
1 Oproepen aan de overheid
2 Oproepen voor de samenleving
Literatuur

Voorbij boos en achteloos. Rechtsstatelijk besef als kompas voor overheid en burger, door Hans Wilmink. Met een voorwoord van Arre Zuurmond, 117p., april 2020, € 15,00. In druk verschenen en te bestellen via webshop Beroepseer: https://beroepseer.vrijeboeken.com/book/9789492458087-voorbij-boos-en-achteloos.html

Hans Wilmink was van 1982 tot 2013 in verschillende functies in dienst van het Ministerie van Binnenlandse Zaken. Wilmink is voortrekker van Stichting Beroepseer en lid van het Alternatieven-kabinet, een mix van ervaren en succesvolle professionals die gevraagd en ongevraagd alternatieve oplossingen formuleren voor maatschappelijke problemen op basis van hun professionele deskundigheid en ervaring.
Het Alternatieven-kabinet is van start gegaan op 31 mei 2018: https://beroepseer.nl/

U P D A T E

Rechtsstaat vergt permanent onderhoud, recensie door Lex Cachet, Platform Overheid, 30 juni 2020: https://platformoverheid.nl