Uit het onderzoeksrapport Ruimte voor tegenspraak komt een duidelijke behoefte aan een ander soort leidinggevende naar voren. Deze zou moeten werken aan een verbeterde terugkoppeling na tegenspraak, leren fouten erkennen en bespreekbaar maken, het vergroten van het vertrouwen in elkaar, de besluitvorming anders inrichten en het contact tussen organisatielagen verbeteren. Doel is het streven naar een manier van samenwerken waarbij fouten gemaakt mogen worden, ook door leidinggevenden, en waar die fouten bespreekbaar zijn. Openstaan voor feedback, een onafhankelijk aanspreekpunt en het delen van ervaringen kunnen daaraan bijdragen.

Het onderzoek is uitgevoerd door het Centre of Expertise Veiligheid & Veerkracht van Avans Hogeschool dat bestond uit een enquête onder 34 rijksambtenaren die meewerkten aan het landelijke project Loyale Tegenspraak dat onderzoekt hoe loyale tegenspraak makkelijker geuit en beter gehoord kan worden.
Naast de enquête is een analyse gemaakt van gesprekken van 78 ambtenaren die persoonlijke ervaringen hebben gehad met loyale tegenspraak binnen hun ministerie of organisatie, of die vanwege hun werkzaamheden interesse hebben getoond in het onderwerp. De resultaten zijn vergeleken met een deel van de doelgroep uit de Monitor Integriteit en Veiligheid 2022 (777 respondenten)

Belemmerende omstandigheden

De in het onderzoek geënquêteerde ambtenaren geven aan dat er belemmerende omstandigheden voor loyale tegenspraak zijn binnen de Rijksoverheid. Ze constateren een cultuur die de ruimte daarvoor bemoeilijkt. Leidinggevenden houden die cultuur in stand en dragen er zelfs aan bij. Ambtenaren ervaren een ontmoedigingscultuur en impliciete druk om ‘sensitief’ te zijn, wat grofweg wil zeggen dat hen gevraagd wordt loyale tegenspraak achterwege te laten. Omdat bestaande structuren, zoals integriteitsbeleid, als afdoende worden beschouwd, lijken de uitdagingen grotendeels cultureel van aard.

Aanbevelingen

De aanbevelingen in het onderzoek richten zich op vier verschillende typen betrokkenen. Zo dienen bestuurders van publieke organisaties het goede voorbeeld te geven: ze moeten het (mee)praten over loyale tegenspraak niet-vrijblijvend op de agenda zetten en houden. Leidinggevenden dienen actief ruimte te maken voor loyale tegenspraak door het belang van dit onderwerp openlijk te bespreken, ongemakkelijke zaken ter tafel te brengen en daarmee het gesprek hierover te normaliseren.

Lef en doorzettingsvermogen

De ambtelijke medewerkers in het onderzoek zien daarnaast ook een rol voor henzelf en hun directe collega’s. Zij vinden dat ze zelf aan de eigen leidinggevende en binnen het eigen team, de afdeling of werkomgeving meer aandacht kunnen vragen voor (ruimte voor) loyale tegenspraak. Dat vereist onder meer lef en doorzettingsvermogen. En ook hier is voorbeeldgedrag belangrijk, zodat collega’s ook gemotiveerd zijn om zich in te zetten voor tegenspraak.

Downloaden rapport Ruimte voor tegenspraak – Hoe meer ruimte te creëren voor het tegengeluid van rijksambtenaren, Centre of Expertise Veiligheid & Veerkracht & Avans Hogeschool, november 2023: www.avans.nl

Meer ruimte voor loyale tegenspraak vergt ander type leiderschap, Avans Hogeschool, 15 november 2023: www.avans.nl

Monitor Integriteit en Veiligheid 2022, Rijksoverheid, 1 juni 2022: www.rijksoverheid.nl/documenten/rapporten/2022/06/01/rapport-monitor-integriteit-en-veiligheid-2022

Evenwicht en tegenwicht,
Samenspraak en tegenspraak,
Macht en tegenmacht,
Kunnen in een democratische rechtsorde niet zonder elkaar.
Herman Tjeenk Willink