Op initiatief van de overheidsprogramma’s Grenzeloos Samenwerken (GS) en Dialoog & Ethiek (D&E) vond op 12 oktober 2023 een symposium plaats voor leiders bij de rijksoverheid. Dialoog en Ethiek is erop gericht een ‘veilige gesprekscultuur te creëren waarin ambtenaren ethische kwesties en morele spanningen kunnen bespreken’ om de overheid ‘moreel sterker te maken’. Grenzeloos Samenwerken is een rijksbreed programma voor opgavegericht samenwerken over de grenzen van departementen, uitvoeringsorganisaties en bestuurslagen heen, en het versterken van ambtelijk vakmanschap. Vragen die vroegen om een antwoord waren: Hoe zorg je als ambtelijk leider dat jouw organisatie ‘goed werk’ doet? Is er ruimte voor tegenspraak en maatschappelijk debat? Wat is je rol bij het beschermen van de democratie?

Locatie van het symposium was de Internationale School voor Wijsbegeerte (ISVW) in Leusden, waar de organisatoren een klassiek Grieks symposium hadden gebouwd rond het thema Leiders in de storm. Tijdens het symposium presenteerde programmadirecteur Erik Pool van Dialoog & Ethiek twee boeken: Praktijkboek Macht en moed  waaraan ambtenaren, bestuurders en kunstenaars meewerkten, en het theorieboek Macht en moed – Ambtelijk vakmanschap en de kunst van het tegenspreken. Beide titels zijn in gedrukte boekvorm uitgegeven door ISVW.

Bedoeld voor ambtelijke leiders

Het symposium stond onder leiding van twee dagvoorzitters: Winnie Hänschen van Dialoog & Ethiek en Martijn Jebbink van Grenzeloos Samenwerken. Sprekers waren naast Erik Pool en diverse ambtenaren schrijver Ilja Leonard Pfeijffer en cabaretier Freek de Jonge. Alida Oppers bijvoorbeeld gaf een lezing en werd geïnterviewd over ‘lerend vermogen’: “Leren leren, dat is binnen het onderwijs een bekende kreet. Uitgerekend binnen die sector zou je dan ook verwachten dat ‘fouten maken mag’. Toch is dat niet vanzelfsprekend”. Oppers is inspecteur-generaal van het Onderwijs bij de Inspectie van het Onderwijs. Filosoof en pleitbezorger van de socratische methode Jos Kessels sprak over het reflectief vermogen van de mens: ‘Op zoek naar het goede om te doen’. Hij zei dat een goed gesprek nog niet zo eenvoudig was. “Je moet wel bepaalde technieken beheersen”.

Freek de Jonge nam het eerste exemplaar van het Praktijkboek Macht en Moed in ontvangst. De Jonge’s zorgen over de overheid zijn terug te brengen tot een enkele gedachte die aansluit bij het thema van het symposium: “Want de politiek biedt geen grote kaders meer, en levert geen grote bestuurders meer op. Het wordt karig. Zijn er nog figuren die leiding kunnen geven?” De Jonge verraste de zaal tenslotte met een korte vertelling over een spinnengezin dat voortdurend het licht zoekt maar steeds weer opgezogen wordt en in het duister van de stofzuigerzak belandt. Hebben al onze goede bedoelingen wel zin, is de vraag die zich dan opdringt.

Het Praktijkboek Macht en moed is bedoeld voor ambtelijke leiders. Erik Pool vertelde dat het boek geheel “volgens de bedoeling” en over “bestuurlijke grenzen” heen en in een “mooi proces van dialoog en co-creatie” tot stand is gekomen: “Deze op zichzelf altijd weer lege woorden wisten we tijdens het symposium op 12 oktober 2023 te vullen met persoonlijke verhalen, ervaringen en leiderschapsvragen die er toe doen. Want woorden betekenen niks, meende de Griekse filosoof Socrates, als ze niet gevuld worden met echte ervaringen uit het reële bestaan. Het denken moet zich vastklikken aan de ervaring, meende politiek-denker Hannah Arendt, en om die ervaring heen blijven cirkelen”.

Essay Ilja Leonard Pfeijffer

Ilja Leonard Pfeijffer schreef op verzoek een essay met een terugblik op het symposium. Daarin staat dat hij zich gelukkig prees als burger van Nederland “dat op een overtuigende wijze werd bevestigd dat de aanwezigen op het symposium oprecht het allerbeste willen voor Nederland en zijn burgers en dat allen zich daar met passie voor inzetten, dat ieder van hen uitermate deskundig is op het deelgebied waarvoor hij of zij verantwoordelijk was”.
Maar, vervolgt hij, “de vraag die hiermee des te prangender werd, was hoe het dan mogelijk is dat Nederland, ondanks de inzet en competentie van zijn bestuurders, terecht is gekomen in een clusterfuck van samenhangende systeemcrises. Ik hoef ze niet op te noemen. We hebben de asielcrisis, die samenhangt met de woningbouwcrisis, die onoplosbaar is vanwege de onoplosbare stikstofcrisis, die onderdeel is van een klimaatcrisis. We hebben een crisis in het onderwijs vanwege een tekort aan bevoegde leraren. We hebben toenemende economische ongelijkheid, die leidt tot kansenongelijkheid in het onderwijs en tot het feit dat een aanzienlijk deel van de bevolking onder de armoedegrens leeft. De crises vanwege de Toeslagenaffaire en de aardbevingsschade in Groningen zijn nog niet opgelost en de schandalig gebrekkige afhandeling van beide dossiers neemt de vormen aan van een nieuwe crisis. We hebben een bestuurscrisis, die zich vertaalt in afbrokkelend vertrouwen in het oplossend vermogen van de politiek. Deze vertrouwenscrisis wordt door alle overige crises alleen maar verder gevoed.

Het antwoord op de vraag hoe dit mogelijk is, moet naar mijn stellige overtuiging worden gezocht in het spanningsveld, dat onderwerp was van het symposium en dat door verschillende aanwezigen in bedekte en minder bedekte termen ter sprake werd gebracht, tussen de inzichten van de ambtenaren en de belangen van hun ministers en van de gekozen politici die hun beleid van democratische legitimatie voorzien.

De Nederlandse democratie vertoont alle kenmerken van wat in Oudgriekse staatkundige theorieën een ochlocratie wordt genoemd, de dictatuur van de massa, die sterk lijkt op wat wij heden ten dage een klimaat van populisme zouden noemen. Deze ochlocratie is een crisisverschijnsel van de democratie, die volgens het Oudgriekse model intreedt wanneer de democratische leiders meer oog krijgen voor het eigenbelang dan voor het belang van de staat. De overeenkomsten tussen ons huidige politieke klimaat en de ochlocratie die aan het einde van de vijfde eeuw voor Christus leidde tot het verval van de Atheense democratie en het verlies van Athene in de grote oorlog tegen Sparta, hebben mij geïnspireerd tot het schrijven van mijn historische roman Alkibiades, waarin ik de symptomen beschrijf van de toenmalige teloorgang van de democratie, die voor ons vandaag de dag angstaanjagend herkenbaar zijn.

Het voornaamste kenmerk van een tot een ochlocratie verworden democratie is de dictatuur van de publieke opinie. In plaats van visie te ontwikkelen en daarvoor draagvlak te creëren, doen de politici alles wat zij doen met het oog op hun herverkiezing, waardoor zij panisch aansluiting zoeken bij populaire opvattingen in de publieke opinie. Politici die de moed opbrengen om verder vooruit te kijken dan de volgende verkiezingen of dan de volgende opiniepeiling, zijn zeldzaam geworden”.

Essay verder lezen op de site van Grenzeloos samenwerken: Essay Ilja Leonard Pfeijffer – Over de noodzaak van ambtelijk verzet:
www.grenzeloossamenwerken.nl

Zie ook: Dialoog & Ethiek blikt terug: symposium Leiders in de storm: www.grenzeloossamenwerken.nl

Publieke leiders in het heetst van de strijd: www.grenzeloossamenwerken.nl

Praktijkboek Macht en Moed, door Erik Pool en co-auteurs, onder wie Cohen, Chris van Dam, Jos Delnoij, Peter Kanne, Jos Kessels, Sandra Palmen, Gijs Scholten van Aschat, Paul van Tongeren. ISVW Uitgevers, oktober 2023.  De gedrukte uitgave is te bestellen via boekhandel en webshop, evenals het eerder verschenen theorieboek Macht en moed. Ambtelijk vakmanschap en de kunst van het tegenspreken: https://isvw.nl/product/macht-en-moed-praktijkboek/
Beide boeken zijn ook te downloaden als PDF op: www.grenzeloossamenwerken.nl

Foto bovenaan: Presentatie van ‘Praktijkboek Macht en moed’. Van links naar rechts: Achterste rij: Florian Jacobs (uitgever ISVW), Ingrid van Dijk (co-auteur), Wouter van den Eendenburg (co-auteur), Alida Oppers (Inspecteur Generaal van het Onderwijs), Rogier van der Wal (co-auteur), Martijn Jebbink (dagvoorzitter van het symposium).
Middelste rij: Jan Ewout Ruiter (co-auteur), Jos Kessels (co-auteur), Marja Horstman (Secretaris van de Raad van State), Dick Schoof (secretaris-generaal Justitie en Veiligheid), Hanne Bikker (co-auteur), Diana Vermetten (boekontwerper), Peter Kanne (co-auteur), Freek de Jonge (co-auteur).
Voorste rij: Jos Delnoij (co-auteur), Kristel Lammers (programmadirecteur Nationaal Programma Regionale Energie Strategieën), Anne-Marie Buis (co-auteur), Erik Pool (co-auteur), Ilja Leonard Pfeijffer (classicus, auteur van ‘Alkibiades’), Jessica Vuijk (co-auteur), Winnie Hänschen (dagvoorzitter van het symposium), Roy Sillen (generaal, commandant van Operationeel Ondersteuningscommando Land), Miriam van Staden (co-auteur).