Redactie Beroepseer

Als de overheid aan burgers zelf vraagt om oplossingen te zoeken, roept dat vragen op over de democratische legitimiteit. “De wethouder is niet langer meer degene die beslist. En de ambtenaar komt in de vuurlinie te staan”, aldus Overheidsmanager van het Jaar 2014 Maarten Hajer in een interview met Wouter Boonstra in Binnenlands Bestuur.

Wie beslecht conflicten?
Hajer, directeur van het Planbureau voor de Leefomgeving, maakt zijn opmerkingen over een meer faciliterende overheid in een recent interview met Sociale Vraagstukken: “Stel, de gemeentelijke plantsoenendienst komt vanwege een verminderd budget niet langer schoffelen, en buurtbewoners nemen deze taak over. Dan nemen de buurtbewoners zich vaak voor er echt iets van te maken. Maar wat als het voetbalveldje zo plaatsmaakt voor een border voor ruikers? Wat als de hondenbezitters het aan de stok krijgen met de bloemenliefhebbers? Wie gaat dat conflict beslechten? Nu kon je in de oude situatie bij de wethouder protesteren als de plantsoenendienst al te ijverig te werk ging, maar in de nieuwe situatie? De wethouder is niet langer meer degene die beslist. En de ambtenaar komt in de vuurlinie te staan”.

Ambtenaar moet de straat op
Volgens Hajer vergt een kleinere overheid van ambtenaren dat ze meer dan voorheen eropuit trekken, goed kunnen communiceren, conflicten weten op te lossen en vaardig zijn in netwerken: “Het zijn vooral de street-level bureaucrats die de continuïteit en kwaliteit van overheid én samenleving bewaken. Ambtenaren moeten de straat op”. Hij doelt hier voornamelijk op professionals die gepokt en gemazeld zijn en alles al een keer voorbij hebben zien komen: “Wijkagenten en welzijnswerkers en andere professionals die zich onder de mensen bewegen en kunnen improviseren. En die zich idealiter gesteund weten door een overheid die faciliteert, eenvoudige regels opstelt, die hun ruimte gunt en waar nodig middelen ter beschikking stelt.”

Aantal beleidsambtenaren fors naar beneden
Wat Hajer betreft zijn professionals nog hard nodig als zaken aan burgers zelf worden overgelaten. Tijdens het interview wijst hij op twee ministeriële gebouwen die heel hoog de lucht insteken. “Daar zou minstens de helft vanaf kunnen. Het aantal beleidsambtenaren kan fors naar beneden. Maar daar staat tegenover dat professionals ‘op de straat’ hard nodig zijn, ook straks. Mensen dus die zich staande weten te houden op moeilijke plekken, zoals de Schilderswijk of de Transvaalbuurt in Den Haag”.

Hajer pleit voor een overheid die zich niet boven maar naast de burger plaatst.

Lees het hele interview ‘Ambtenaar komt in vuurlinie te staan’, door Wouter Boonstra, Binnenlands Bestuur, 31 juli 2015: www.binnenlandsbestuur.nl

Alex Brenninkmeijer vindt dat de overheid burgerrechten steeds vaker verwart met een aanval op haar macht, en trekt zij daarom juist meer macht naar zich toe: “Dat is een aanmerkelijke verzwakking van de rechtsstaat”. In De Groene Amsterdammer vertelt hij aan Marcel ten Hooven over de verdeling van macht, dat steeds meer politici en beleidsmakers democratie als een probleem zien.
Brenninkmeijer was Nationale Ombudsman tot januari 2015 en is sindsdien lid van de Europese Rekenkamer.

“Een opeenhoping van macht: ik heb er een gruwelijke hekel aan”, zegt Brenninkmeijer. Op de macht moet altijd een rem staan, zeker als ze berust bij een grote machinerie als de staat. In zijn jaren als Nationale Ombudsman (2005-2013) heeft Brenninkmeijer keer op keer moeten optekenen hoe weinig een enkeling tegenover een onwelwillende overheid heeft in te brengen. Die ervaring bracht hem ertoe kritisch te spreken over de ‘verruwing’ in de houding die de overheid tegenover burgers inneemt. In plaats van dienstbaar is de staat niet zelden wantrouwig, ongevoelig of gewoonweg bot en onwetend, luidde zijn boodschap. Daarom is het volgens hem allesbehalve een overbodige luxe dat de Nationale Ombudsman als zaakwaarnemer van de burgers met het gezag van een Hoog College van Staat is bekleed. Op die status kan hij een beroep doen als de regering meent hem als een ondergeschikte te kunnen behandelen.

Voor deze subtiliteit in de verhouding met de Ombudsman bleek de minister die Brenninkmeijer eens de les kwam lezen over diens kritische gezindheid weinig gevoel te hebben. De aanleiding voor het ministeriële ongenoegen waren de bedenkingen die hij uitte bij het politieoptreden tijdens de strandrellen in Hoek van Holland in de zomer van 2009. Terugblikkend zegt Brenninkmeijer: “De politie had gericht en met scherp geschoten op het publiek, in een situatie waarin onderzocht moest worden of dat gerechtvaardigd was. Van de politie evenals van de politiek kwam al snel de afdekkende reactie: die mensen op dat strand hadden zich misdragen. Het was echt voorbarig om het politieoptreden daarmee goed te praten. Het is nogal wat als agenten gericht gaan schieten op publiek en niet weten waar die kogels terechtkomen. Ik zoog mijn argumenten ook niet uit mijn duim, maar baseerde me op jurisprudentie van het Europees Hof voor de Rechten van de Mens”.

Brenninkmeijer heeft een paar keer meegemaakt dat een minister bij zijn met argumenten onderbouwde kritiek, disciplinerend optrad: dat kunt u niet maken, dat mag u niet doen.

Buitenproportioneel en in strijd met de rechtszekerheid

Een ander voorbeeld is de sanctiewet in de sociale zekerheid. Brenninkmeijer noemt deze wet buitenproportioneel en in strijd met de rechtszekerheid: “Niet alleen fraude, maar ook een vergissing van mensen bij het invullen van een formulier kan belachelijk zwaar worden bestraft, zelfs met boetes hoger dan de uitkering. De wet is zo ingericht dat rechters noch wethouders de redelijkheid van zo’n sanctie mogen beoordelen”. Rechtsstatelijke vereisten als proportionaliteit van een straf en zekerheid van schuld werden volgens Brenninkmeijer door de staat genegeerd. Brenninkmeijer protesteerde destijds tevergeefs.

De ex-ombudsman sprak er ook over met de minister en staatssecretaris van Sociale Zaken Asscher en Klijnsma, beiden PvdA. Brenninkmeijer: “Ze waren best bereid naar me te luisteren. dat was het punt niet, maar van meet af aan stond vast dat ze er niets aan zouden doen”. Begin 2015 greep dan toch de rechter in. Het sanctiestelsel werd opengebroken en er kwam ruimte voor rechterlijke toetsing van sancties.

Telkens probeert de politiek de grenzen van de burgerrechten op te zoeken, aldus Brenninkmeijer. En volgens een welhaast vast patroon moet de rechter dan corrigeren. Zo ging het onder meer met de bedbadbrood-regeling, het alcoholslot en de opslag van bel- en internetgegevens.

Enerzijds raakt politiek De Haag macht kwijt aan Brussel en Berlijn, anderzijds trekt men steeds meer macht naar zich toe, constateert Brenninkmeijer. Men bemoeit zich met benoemingen in de rechterlijke macht, slaan steeds vaker uitspraken van de rechter in de wind, evenals die van de Raad van State.

Volgens hoogleraar strafprocesrecht André Klip is in geen enkel Europees land de repressie in de wetgeving zozeer toegenomen als in Nederland. Kan Brenninkmeijer niet terugkeren als ombudsman?

‘Het weefsel erodeert’, door Marcel ten Hooven, De Groene Amsterdammer, 5 augustus 2015: www.groene.nl

In maart 2015 schoof burgemeester Niels Joosten van Doetinchem aan bij de vaste Kamercommissie Onderwijs (OCW). Aanleiding was een verkenning van de commissie over het belang van de Duitse taal in het onderwijs. Joosten betoogde dat beheersing van het Duits van groot economisch belang is voor de Achterhoek.

Ton de Korte, hoofd afdeling Projecten en Advies van CAOP, kennis- en dienstencentrum op het gebied van arbeidszaken in het publieke domein, schrijft dat sectorfondsen^*) de regionale arbeidsmarkten veel te bieden hebben en dat de eerste voorzichtige stappen tot samenwerking zijn gezet.

Het betoog van burgemeester Joosten illustreert het toenemend zelfbewustzijn van de regio’s, want, aldus De Korte, de burgemeester trok bij de commissie OC&W gezamenlijk op met de secretaris van het POA, het Platform Onderwijs Arbeidsmarkt Achterhoek. Daarin werken overheden, werkgevers, vakbonden en het lokale onderwijs samen. De publieke en de private sector werken daarmee eendrachtig aan het oplossen van knelpunten op de arbeidsmarkt.

Als paddestoelen uit de grond

Gelderland kent meer van dit soort regionale samenwerkingsverbanden. Die sluiten naadloos aan bij het arbeidsmarktbeleid van de provincie: de plaatselijke arbeidsmarkt wordt ondersteund door het bevorderen van regionale samenwerking. Vanuit dit beleid schieten de regionale arbeidsmarktprojecten in Gelderland als paddenstoelen uit de grond. Zo is er een project voor intersectorale arbeidsmobiliteit, dat werkgevers uit diverse bedrijfstakken bijeen brengt. Gezamenlijk proberen zij boventallige werknemers te herplaatsen voor er ontslagen vallen en mensen in de uitkering belanden.

Ook elders in het land ontstaan dit soort regionale arbeidsmarktorganen, waarbij overheden, onderwijs en bedrijfsleven gezamenlijk optrekken. Opvallend bij deze initiatieven is dat het samenwerken met de sectorale arbeidsmarktfondsen sterker kan. Dat zijn er meer dan honderd, waarvan een kleine twintig in het publieke domein (zoals overheid, onderwijs en zorg). Onderdeel van hun werk is het bijdragen aan de kwaliteit van het werk in de sector en aan een goed functionerende arbeidsmarkt met onderzoek, kennis, projecten. Zij hebben ook regio’s veel te bieden, en steeds vaker gaat het om maatwerk.

De sectorfondsen hebben te maken met drie ingrijpende veranderingen die zich op de arbeidsmarkt hebben voorgedaan.
– De toegenomen employability, de inzetbaarheid van werkenden.
– Regionalisering. In het sociaal akkoord van 2013 is afgesproken om de arbeidsmarkt in 35 regio’s op te knippen.
– De groei van het aantal flexibele werknemers: zzp’ers, gedetacheerden, payrollers, uitzendkrachten, medewerkers die wel werkzaam zijn binnen de sector maar niet op de loonlijst staan, niet onder de desbetreffende cao vallen en dus – met enkele uitzonderingen – ook niet onder de werkingssfeer van het sectorfonds. Zo’n 25 tot 30 procent van de werkenden in Nederland kan geen gebruik maken van de voorzieningen van de sectorale arbeidsmarktfondsen. Sommige sectorfondsen overwegen of ze hun faciliteiten ook beschikbaar kunnen maken voor deze ‘flexwerkers’, mede op verzoek van het ministerie van Sociale Zaken en Werkgelegenheid  (SZW) en de Stichting van de Arbeid.

Revolutie van de regio

Regionalisering biedt sectorfondsen nieuwe perspectieven. Sectorfondsen van het HBO en de universiteiten hebben de mobiliteit tussen beide sectoren onderzocht. Het sectorfonds voor de sociale werkvoorziening (SBCM) werkt samen met zo’n vijftien andere sectorfondsen aan pilots en experimenten om mensen met een beperking duurzaam geplaatst te krijgen.

In het najaar van 2013 wees de Tilburgse arbeidsmarktspecialist Ton Wilthagen, tevens adviseur van de Sociaal Economische Raad (SER), bij de opening van het academisch jaar op het belang van de regionalisering van de arbeidsmarkt. Revolutie van de regio, zo noemde hij het. Mensen willen graag werken in dezelfde regio. Daar komt bij dat steeds meer bedrijven, instellingen en overheden zich regionaal organiseren, waarbij de bedrijven zorgen voor werkgelegenheid en de publieke sector helpt door het aanleggen van infrastructurele voorzieningen, bijvoorbeeld via het onderwijs en het investeringsklimaat. Steeds meer regio’s ontwikkelen zich zo tot sterke economische spelers, zoals Eindhoven (Brainport), Twente en Wageningen (Food Valley).

De grote omhelzing tussen regionale en (inter)sectorale initiatieven kost aldus De Korte, veel nadenken, overleg en tijd: “Tijd om te onderzoeken waarom en hoe je als betrokken partijen, zoals sociale partners en werkgevers, gemeenten en UWV, de sectoroverschrijdende en regionale samenwerking kan versterken. In het recente rapport ‘Advies Werkloosheid voorkomen, beperken en goed verzekeren. Een toekomstbestendige arbeidsmarktinfrastructuur en Werkloosheidswet’ van de SER over de werking van de arbeidsmarkt wordt aan de Stichting van de Arbeid gevraagd de samenwerking tussen sectoren en regio’s te monitoren en te stimuleren. Een mooie uitdaging!”

^*) Een sectorfonds heeft tot doel het algemeen belang van een bedrijfstak – bouw, landbouw, industrie of detailhandel – te behartigen. Sectorfondsen worden meestal gefinancierd door de werkgevers in die specifieke sector, op basis van CAO- afspraken.

Sectorfondsen hard nodig op regionale arbeidsmarkten, door Ton de Korte, CAOP, 29 juli 2015: www.caop.nl

Advies Werkloosheid voorkomen, beperken en goed verzekeren: Een toekomstbestendige arbeidsmarktinfrastructuur en Werkloosheidswet, SER, februari 2015: www.ser.nl