Efficiëntie is net als het moederschap, schrijft Henry Mintzberg. Hij bedoelt daarmee: de beste waar voor je geld krijgen. Mintzberg (1939) is een Canadese managementwetenschapper en geldt als een autoriteit op het gebied van organisatiestructuren. Hij speelt een actieve rol in discussies over de opzet van het managementonderwijs en de managementtheorie. Zijn bekendste werk is Structure in Fives: Designing effective organizations (1983). In 2009 verscheen Simply Managing – What managers do and can do better; in januari 2015: Rebalancing Society – Radical renewing beyond left, right and center.

Mintz citeert Nobelprijswinnaar voor economie, Herbert Simon, die efficiëntie een waardenvrij, volledig neutraal begrip noemde. Je besluit wat voor voordelen je wilt halen en efficiëntie zorgt ervoor dat je ze krijgt tegen de laagst mogelijke kosten. Wie kan daar iets tegenin brengen? Volgens Mintzberg is daar heel veel tegenin te brengen.

Hij noemt een paar dingen die efficiënt zijn en vraagt vervolgens welke gedachten er spontaan bij je opkomen bij het lezen ervan. Bijvoorbeeld:

1. Een restaurant is efficiënt.

Denk je daarbij aan snelle bediening? De meeste mensen wel. Weinig mensen denken aan de kwaliteit van het eten. Hoe kies je je restaurant?

2. Mijn huis is efficiënt.

Energieverbruik wordt altijd als eerste genoemd. Maar zeg eens eerlijk: heeft iemand ooit een huis gekocht vanwege het energieverbruik. Kies je het niet eerder vanwege de ligging of de indeling?

Wat gebeurt er nu precies? Dat wordt duidelijk zodra we tot besef komen. Als we het woord efficiëntie horen, richten we ons – onbewust – op de criteria die we het beste kunnen meten, zoals snelle bediening of energieverbruik.
Efficiëntie houdt in: meetbare efficiëntie. Dat is helemaal niet neutraal, aangezien het vooral gaat om wat het beste gemeten kan worden. En dat is nu juist het probleem, in drie opzichten:

1. Aangezien de kosten meestal makkelijker te meten zijn dan de baten, wordt efficiëntie meestal gereduceerd tot economie: snijden in meetbare kosten ten nadele van minder meetbare baten.
Denk aan al die regeringen die bezuinigd hebben op de uitgaven van gezondheidszorg of onderwijs terwijl de kwaliteit achteruit is gegaan. Mintzberg daagt iedereen uit op de proppen te komen met een geschikt instrument waarmee gemeten kan worden wat het kind echt leert in de klas. En, wat vindt u van die CEO’s die besparen op de begroting voor onderzoek zodat ze snel hogere bonussen krijgen?
Canada kwam met nieuws over efficiënter wordende spoorwegen, terwijl overwerkte machinisten hadden gemeld dat ze in slaap waren gevallen op de rit, vóór het omzetten van de wissel. Heel efficiënt.

2. Omdat de economische kosten makkelijker te meten zijn dan de maatschappelijke, kan efficiëntie uitlopen op een stijging van maatschappelijke kosten.
Een fabriek of een school efficiënter maken is makkelijk zolang je je niet bekommert om luchtvervuiling of minder aandacht voor het leerproces. “Ik wed dat de in elkaar gestorte fabriek in Bagladesh zeer efficiënt was”, aldus Mintzberg.

3. Omdat de economische baten makkelijker te meten zijn dan de maatschappelijke, worden we gedreven naar een economische mentaliteit die kan resulteren in maatschappelijke afbraak. Kort gezegd, we zijn efficiënt als we fastfood eten in plaats van goed voedsel.

Pas dus goed op, is Mintzbergs boodschap, voor efficiëntie-deskundigen. Ook voor efficiënt onderwijs, efficiënte gezondheidszorg en zelfs efficiënte fabrieken. Pas ook op voor balanced scorecards^*). Immers, al zijn alle gehanteerde criteria nog zo goed bedoeld, de teerling is geworpen in het voordeel van de dingen die het best gemeten kunnen worden.

^*) De balanced scorecard wordt met name gebruikt als evaluatiehulpmiddel voor managers die complexe doelstellingen hebben.

What could possibly be wrong with “efficiency”? Plenty, door Henry Mintzberg,
10 oktober 2014: www.mintzberg.org

Zie ook: A note on that dirty word “Efficiency“, Interfaces (October, 1982: 101-105): http://docplayer.net/3200807-A-note-on-that-dirty-word-efficiency.html

www.mintzberg.org