Transparantie is een utopie volgens Manfred Schneider. Maar media en politici willen het; we willen het blijkbaar allemaal. Maar wat is transparantie eigenlijk? En zou het niet kunnen dat we aan transparantiemanie lijden? Sommigen onder ons willen graag weten wanneer een politicus in het stadhuis naakt-selfies heeft genomen en rondgestuurd. Voor Schneider heeft het niets te maken met transparantie. “Het gaat niet om deuren en ramen open zetten en in iemands privéleven kijken”.
Transparantie heeft zin wanneer het gaat om het aan het licht brengen van misdaden of het nauwlettend in het oog houden van regeringen, overheidsdiensten en ondernemingen. Schneider heeft sympathie voor platform Wikileaks, evenals voor Edward Snowden. Maar: “Zelfs een organisatie als Wikileaks heeft geheimen. Transparantie is een utopie, we zullen het nooit bereiken”.
Schneider is literatuur- en mediawetenschapper en hoogleraar Moderne Duitse studies, esthetiek en literaire media aan de Ruhr-universiteit in Bochum. Hij schreef het boek Transparenztraum – Literatuur, Politik, Medien und das Unmögliche. In tien hoofdstukken onderneemt hij een zoektocht naar de rol van transparantie in de geschiedenis en traceert hij oorsprong en ontwikkeling van de transparantiedroom.
Eeuwen geleden droomde de mensheid van een tijd waarin er volledige doorzichtigheid zou zijn. Een voorbeeld is de Griekse mythe van de god Momus. Vanwege zijn constante kritiek en gemopper werd hij uiteindelijk verbannen van de Olympus. Momus keurde de bouw van de mens af. Die deugde niet omdat er geen venster in diens borst zat waardoor men in zijn ziel kon kijken.
Na de mythen kwamen de eerste filosofen van de Oudheid die betekenis zagen in dromen en ernaar streefden ze te ontrafelen.
Glas
Gedurende de 16e en 17e eeuw waren er mensen die in de waan leefden geheel uit glas te bestaan. Glaswaan was eerst een contactneurose en later een paranoia, observatie-angst. Het kwam voor dat dergelijke patiënten werden bespot en uitgelachen op de kermis of in het theater. Hoe grotesk deze glasziekte ons vandaag de dag ook mag toeschijnen, in onze tijd cultiveert de waanzin het idee dat de wereld zelf van glas gemaakt zou kunnen zijn. Kijk maar naar de glazen hoogbouw.
Glasarchitectuur wordt bij uitstrek getypeerd als democratisch. Schneider beschouwt de architectuur van de moderne tijd tussen 1910 en 1930 als een tweede fase – na de Franse Revolutie en vóór het digitale heden – als een gedeeltelijke realisatie van de transparantiedroom. Voorbeelden in Duitsland zijn het glazen paviljoen van Bruno Taut (1914), de glazen wolkenkrabber bij station Friedrichstrasse in Berlijn van Mies van der Rohe (1921), de glazen gevel van Bauhaus Dessau van Walter Gropius (1926), en de plenaire zaal met twee glazen wanden van de Bondsdag in Bonn (1949).
Aan elkaar verwante ideeën zien we in elke periode van onze geschiedenis terugkeren, zoals bij de 18e eeuwse Franse filosoof Jean-Jacques Rousseau en zijn ideeën over taal en waarheid. Volgens hem werd de wereld ondoorzichtig toen de mensen begonnen te spreken. Met het woord kwam de leugen en het misverstand, en zo staat de droom van transparantie voor het eeuwige verlangen de taal uit te bannen.
Na Rousseau volgde de Franse Revolutie en ‘de terreur van de transparantie’ van Robespierre; de populariteit van glasarchitectuur; de psychoanalyse en het idee dat onze dromen onze diepste gedachten onthullen. De geschiedenis van de transparantie houdt niet op bij Sigmund Freud. Na hem komen de surrealisten en hun poging het onbewuste zichtbaar te maken. Tenslotte belanden we bij de technologie achter de nieuwste ontwikkelingen op het gebied van hersenscans en de met grote sommen geld gefinancierde neurowetenschappen en de belofte om de hersenen ‘te zien denken’.
.
Fatale zuiverheid
Schneider laat ons zien hoe de wetenschap, overheidsinstellingen en anonieme klokkenluiders zich het idee van transparantie hebben toegeëigend en er hun eigen draai aan geven. Mensen zijn tegenwoordig zichtbaarder dan ooit tevoren, maar ze zijn nog steeds niet transparant. Het feit dat we dingen kunnen doorzien wil nog niet zeggen dat we ze ook begrijpen.
We dienen erop te letten dat de claims en eisen van transparantie niet ontaarden in een ideologie van fatale zuiverheid waar idealen en fanatisme hand in hand gaan, zoals we bij Robespierre tijdens de Franse Revolutie hebben kunnen zien.
De transparantiedroom is ontspoord en uitgemond in een transparantiemanie. Volledige transparantie is een loze belofte. Het is onmogelijk. Wie daarnaar streeft, aldus Schneider, tast de beproefde openbare en democratische instellingen aan, zowel het parlement als de klassieke media.
Mediamanie
Eigenlijk is de transparantiemanie een mediamanie, of beter gezegd, een manie van medialoosheid. De elektronische immaterialisatie van zowel onze privé-omgeving als van onze economische en politieke omgeving heeft deze transparantie-ontwikkeling mogelijk gemaakt. De opkomst ervan viel samen met de snelle ontwikkeling van digitale media. Tegenwoordig is transparantie de onzichtbare Star en de voorname bondgenoot van alle draadloze contacten die we maken in de wereld via computer, mobiele telefoon, laptop, tablet of tv-toestel. Of via de Boundless Informant-tool van de Amerikaanse geheime dienst NSA, met wereldwijde data-mining als doel. De vleugels, ons verschaft door de Google-zoekmachine, voeren ons in een oogwenk naar alle uithoeken van de informatie-wereld, inclusief de kosmos zelf.
Transparantie wordt een fata morgana. De technische ontwikkeling heeft er bezit van genomen. Binnenkort horen we de zwanenzang van de transparantiedroom.
Schneiders conclusie klinkt onheilspellend. Het schijnt nauwelijks mogelijk tegenmaatregelen te nemen. Maar, als onder het teken van transparantie kritiek wordt geleverd op de maskerades, de spelletjes en het geweld van de macht, is lekken of onthullen soms op zijn plaats. Het is nu eenmaal zo: macht moet altijd worden bewaakt en bij naam genoemd.
Transparenztraum – Literatur, Politik, Medien und das Unmögliche, door Manfred Schneider, uitgeverij Matthes & Seitz Berlin, 2013: www.matthes-seitz-berlin.de
Klik hier voor de inhoudsopgave van Transparenztraum: www.gbv.de
Manfred Schneider was te gast bij Susanne Brunner. voor een interview, Manfred Schneider: «Transparenz ist eine Utopie», SRF, 28 augustus 2014: www.srf.ch/audio/tagesgespraech/manfred-schneider-transparenz-ist-eine-utopie?id=10402901
Reinheid eisen aan het Binnenhof is gevaarlijker dan geheimhouden, door Martin Sommer, de Volkskrant, 24 april 2021: www.volkskrant.nl
Openheid van het kabinet? Daarmee jaag je bestuurders duistere parkeergarages in, door Sander van Walsum, de Volkskrant, 23 april 2021: www.volkskrant.nl
Fatale zuiverheid : Robespierre en de Franse Revolutie, door Ruth Scurr, De Bezige Bij, 2007.
Foto bovenaan is van Stux
