Redactie Beroepseer

In het nieuwe nummer van Schoolbestuur staat een interview met Jos Lamé met, zoals we van hem gewend zijn, pittige uitspraken. Lamé was 31 jaar lang directeur van Riagg Rijnmond en ging zomer 2013 met pensioen. Meer dan eens stond hij in de publiciteit, bijvoorbeeld als hij het niet eens was met nieuwe overheidsmaatregelen. Zoals met de Rotterdamse meldcode tegen huiselijk geweld die achteraf volgens een rechterlijke uitspraak inging tegen de wet op de jeugdzorg.
In het interview legt Lamé uit wat hij verstaat onder “a-sociaal organiseren”, waarmee we in toenemende mate te maken krijgen in de maatschappij.

Enkele uitspraken uit het interview:

“Het kenmerk van het a-sociale organiseren is dat de besluitvorming over de vorm en inhoud van het werk is losgeweekt van de lokale context waarin de activiteiten plaatsvinden. Zowel gebruikers, dat wil zeggen patiënten, leerlingen en burgers, als de professionals en hun direct leidinggevenden hebben steeds minder invloed op hun eigen situatie. Besluiten worden in dit tijdperk van globalisering op steeds grotere afstand van de werkplek genomen en vervolgens gecommuniceerd in een discours waarin zaken systematisch worden gepresenteerd als onvermijdelijk, door iedereen gewenst, onbetwistbaar het beste en evidence based. De implementatie van die besluiten gaat vervolgens op basis van overmacht die steeds meer kan toenemen door de afbraak van de sociale zekerheid”.

“Wie niet meegaat in het discours verliest zijn positie in het systeem. De situatie van het individu is daardoor toenemend precair, zoals Geert van Istendael in zijn Huizingalezing van 2012 betoogde. Hij wees op de Latijnse oorsprong van het woord. Precarius betekent onder meer ‘door bidden en smeken verkregen’ en ‘van een anders wil afhankelijk’. Istendael waarschuwt voor de relatie tussen de crises waarin we in Europa telkens weer verkeren en de niets ontziende afbraak van een belangrijke Europesekernwaarde: de onderlinge solidariteit”.

Instellingen in een precaire situatie brengen en tot volgzame instrumenten maken

“Het concept ‘Riagg’ is bedacht in de jaren zeventig, geëffectueerd begin ’80 en moest een alternatief vormen voor de traditionele instituten. Kennelijk vielen toen een aantal zaken samen. De aandacht voor de mens, het individu en zijn emancipatie van onderdrukkende systemen was ‘hot’, psychologie en therapie waren ‘in”.

“Daarnaast had de enorme golf van babyboomers vanaf ’46 alleen al door hun aantal de traditionele gang van zaken in de instituten ontwricht. In alle fasen van ons leven gebeurde hetzelfde.
Van kleuterschooltje, tot universiteit … overal waar wij aankwamen moesten extra tafels en stoelen aangesleept worden, lokalen bijgebouwd, extra personeel aangetrokken, selectie-criteria aangepast en klassieke routines losgelaten worden. Nog los van ideeën en theorieën bewerkte alleen al die menselijke tsunami de de-institutionalisering
en de democratisering. Soms zelfs tegen wil en dank. Want de gevoelens waren soms paradoxaal. Zoals wanneer heel Nederland het zich ineens kan veroorloven om boven op dezelfde berg van de maagdelijke sneeuw en de intense stilte te genieten, die er daardoor nooit meer zal zijn.

“Daarnaast wordt financiële onzekerheid bewust gebruikt om instellingen in een precaire situatie te brengen, om instellingen tot volgzame instrumenten te maken in de uitvoering van een centrale visie. De kosten in de zorg nemen feitelijk niet af, maar verschuiven naar overhead”.

Versluierend jargon dat het tegendeel beoogt van wat het lijkt

“We helpen geen patiënten meer om beter te worden, maar we helpen steeds wisselende vertegenwoordigers van de macht om hun targets te halen. De verhoudingen zijn niet langer meer constructief, maar opnieuw puur instrumenteel. De gemeenschappelijke zoektocht naar nieuwe spannende inzichten is weer omgebogen naar een burgertruttige betweterigheid
van enkelen. En ook nu weer hoort daar een versluierend jargon bij dat het tegendeel beoogt van wat het lijkt te suggereren: de participerende samenleving. We moeten meer meebetalen aan onze eigen disciplinering binnen de nieuwe, totale instituten. Anders dan in het verleden is daar nu geen opname achter dikke muren voor nodig.
Door middel van de gedetailleerde digitale informatie die over ons beschikbaar is, leerlingvolgsystemen, elektronische patiëntendossiers, oudervragenlijsten, mogen we gewoon ‘thuis’ blijven wonen”

“Een organisatie waarin therapeuten op basis van angst voor hun hachje hun basiswaarden opzij moeten zetten en vanuit die positie hun patiënten moeten helpen om hun zelfvertrouwen te herwinnen en de regie in hun leven weer in eigen hand te nemen, kan geen goede zorg verlenen. Zeker als de patiënten ook nog meemaken hoe de behandelaar zich zwijgend moet voegen naar de publieke diskwalificatie.
In zo’n zieke context kan geen gezonde zorg geleverd worden. Ik denk dat hier duidelijk parallellen zijn met de positie van leerkrachten ten opzichte van hun leerlingen”.

Politiek is meer dan ooit een activiteit van een hele kleine groep geworden

“Ik heb regelmatig meegemaakt hoe we vanuit de gezondheidszorg met bezorgdheid keken naar de manier waarop de overheid haar hervormingen in het onderwijs doordrukte.
In die tijd werd nog enigszins naïef gedacht dat zoiets nooit op die schaal in de zorg zou kunnen plaatsvinden vanwege, grofweg gezegd, de zwaardere machtspositie van de medische wereld in vergelijking met het onderwijs. De gemiddelde burger zou meer zijn dokter steunen dan zijn leraar, omdat hij banger zou zijn voor wat er met zijn lijf gebeurt dan wat er met zijn kennis gebeurt. Met verbijstering heb ik aangezien hoe de Netelenbossen, Ginjaars en Wallages van hun tijd het onderwijs hebben kunnen ontwrichten.Nog erger vond ik dat de uitkomsten van de parlementaire onderzoekscommissie Onderwijsvernieuwing geen enkele invloed heeft gehad op het politieke handelen. De commissie was keihard in haar conclusies. Zij stelde vast dat de Tweede Kamer heeft zitten slapen en de ontspoorde bewindslieden te weinig tegengas heeft gegeven. In een soort Oprah Winfrey-achtige show ging vervolgens de hele Kamer door het stof en bekende schuld. Vanaf de volgende dag werd op dezelfde manier de jeugdhulpverlening en de gezondheidszorg aangepakt. En dat terwijl in dertig jaar de politiek nog meer dan ooit een activiteit van een hele kleine groep is geworden, die daarnaast ook steeds minder een georganiseerde relatie heeft met een corrigerende achterban”.

Lees het hele interview met Jos Lamé Opkomst en verval van een soort Praagse Lente, door Gerrit-Jan Meulenbeld in Schoolbestuur no 6, onderwijsmagazine voor bestuurders, toezichthouders en managers in het katholiek onderwijs, november 2013. Klik hier.

Website Schoolbestuur: www.meulenbeld-cc.nl

Jos Lamé is voortrekker van Stichting Beroepseer

Bonnie Kavoussi studeert economie aan de Universiteit van Michigan. Eerder heeft ze geschiedenis gestudeerd aan de Universiteit van Harvard en schreef ze over economie voor de Huffington Post. Ze vraagt zich af in haar blog of we in de toekomst nog wel ons eigen werk kunnen kiezen:
“Simon Kuper schreef in de Financial Times dat door de ‘economische crisis en de veranderingen in de technologie’ wij niet meer ons werk zijn. Hij beweert dat sinds werknemers minder invloed hebben, zij heel vaak niet meer het beroep kunnen uitoefenen dat ze graag zouden willen. En als ze wel het beroep van hun keuze uitoefenen, wordt de carrière als minder zinvol ervaren vanwege toenemende eisen, lagere lonen en verdwijnende zekerheden.

Het verlies aan invloed van werknemers is te zien in een grafiek van de Federal Reserve Bank van St. Louis^*).

De beloning van arbeid heeft een dieptepunt bereikt en was nog nooit zo laag in vergelijking met mensen met kapitaal, aandelen en bezittingen.

Er is veel voor te zeggen dat we in de eerste plaats nooit ons werk zijn geweest en dat we onze identiteit zouden moeten ontlenen aan onze relaties, hobbies en interessen buiten het werk. Waarom zou het werk dat wij doen moeten bepalen wie we zijn? We zouden moeten werken om te leven en niet moeten leven om te werken.

Als we even doordenken, is het wellicht een geluk bij een ongeluk dat werk niet meer onze identiteit bepaalt. Misschien kunnen we ons nu concentreren op dingen die er het meest toe doen. Werkgevers hebben ons immers nooit in dienst genomen om ons doelen te laten nastreven die we zelf zouden willen.

Nu werknemers hun invloed zijn kwijtgeraakt vanwege hoge werkloosheid, hebben ze ook minder tijd om zich te wijden aan interessen buiten het werk. Voldoende geld verdienen om te kunnen eten, voor een dak boven je hoofd en onderhoud van je gezin gaan voor alles. Deze levensbehoeften zijn nogal onzeker geworden. Zodoende wordt werk zelfs een groter onderdeel van de identiteit van mensen, en dan niet uit vrije keus.

Met drie solliciterende werklozen op elke vacature, moeten baanlozen en parttimers zich meer inspannen om een baan te vinden die past bij hun vaardigheden en vorige inkomen: een baan die er misschien nooit komt. En veel voltijdswerknemers – zelfs met de beste banen – moeten werken met het gegeven dat hun leven in feite door hun baas wordt bepaald. Dat betekent voor veel mensen de hele dag non-stop doorwerken. ‘s Avonds laat en in de weekeinden werken zijn de norm geworden.

Als werknemers zo onder druk staan, dan zullen ze waarschijnlijk niet veel belangstelling tonen voor dingen buiten het werk, bezoek aan familie of vrienden of het aanknopen van nieuwe relaties. Het is gebleken dat Amerikanen dagelijks slechts 21 minuten van hun tijd besteden aan een sociaal leven en 6 minuten aan een of andere vorm van ontspanning die niet voorkomt in het Amerikaanse tijdsbestedingsonderzoek ATUS. Je kunt dat ook aflezen uit de dalende huwelijks-en geboortecijfers van Amerikanen. Als er steeds minder economische zekerheid is, zijn mensen ook minder bereid zich in te zetten voor de lange termijn.

Werknemers zijn nu nog hun werk, en dat komt zuiver door de tijd die zij moeten wijden aan hun werk. Ze zijn bezig hun levensstandaard te handhaven, niet meer omdat zij van hun werk houden en zich niet kunnen voorstellen dat ze iets anders zouden doen. Als werkgevers alle macht en invloed hebben, laten zij je net zolang werken als zij willen. Zo hou je niet genoeg tijd over om iets anders te doen.

Door de belabberde economie verdienen we niet alleen minder geld, we hebben ook minder tijd om degene te worden die we in wezen zijn”.

Zie: We still are our jobs, but no longer by choice, Bonnie Kavoussi’s Blog, 9 november 2013: http://bonniekavoussi.blogspot.com/2013/

^*) Bron grafiek: Feenstra, Robert C., Robert Inklaar and Marcel P. Timmer (2013), “The Next Generation of the Penn World Table”: www.rug.nl/ggdc/docs/the_next_generation_of_the_penn_world_table.pdf
Penworth Table, Groningen Growth and Development Centre: www.rug.nl/ggdc/productivity/pwt/

Unemployed Job Seekers per Opening, Department of Labor, New York State: https://dol.ny.gov/unemployed-job-seekers-opening

What Americans Actually Do All Day Long, In 2 Graphics, Lam Thuy Vo, NPR, 29 augustus 2012: www.npr.org/sections/money/2012/08/29/160244277/what-americans-actually-do-all-day-long-in-2-graphics

Marriage rate lowest in a century, EurekAlert, Bowling Green State University, 18 juli 2013: www.eurekalert.org/pub_releases/2013-07/bgsu-mrl071813.php

Baby bust: U.S. births at record low, Annalyn Kurtz, CNN Business, 6 september 2013: https://money.cnn.com/2013/09/06/news/economy/birth-rate-low/

“Als we kijken naar de toekomst van onze wereld, staan we voor grote, complexe vragen. Willen we hier constructieve antwoorden op vinden, dan hebben we ‘grotere’ waarden nodig die onze blik op de wereld verruimen”, aldus prof.dr. Harry Kunneman, hoogleraar Sociale filosofie aan de Universiteit voor Humanistiek. De professionele omgeving is bij uitstek een plek waar deze waarden ontwikkeld kunnen worden. Dinsdag 12 november 2013 houdt Kunneman in Utrecht zijn oratie getiteld Kleine waarden en grote waarden. Normatieve professionalisering als politiek perspectief.

In zijn oratie beschouwt Harry Kunneman de politieke betekenis van zogenaamde normatieve professionalisering. Normatieve professionalisering gaat over de normen en waarden die ons professionele handelen mede bepalen, en over het vermogen om hier op te reflecteren. Kunneman: “Deze waarden worden gevormd op verschillende niveaus. Je hebt de normativiteit van wettelijke en economische kaders, van staat en markt, van politieke perspectieven en ideologieën. Ook zijn er normen en waarden, deugden en attitudes die horen bij een bepaald beroep. Een politieman bewaakt de orde, een onderwijzer onderwijst, een bankier bankiert. Deze zijn deels cultureel bepaald. En er zijn normen en waarden die geworteld zijn in de eigen leefwereld van professionals. Hoe zij persoonlijk kijken naar gender, etniciteit, sociaal-economische verschillen.”

Kunneman benadrukt dat het belangrijk is op deze waarden te reflecteren, ze kritisch te bezien en verder te ontwikkelen. En dat kan bij uitstek in professionele omgevingen. Hij beschouwt dit ‘werkend leerproces’ als een belangrijk politiek alternatief voor het dominante, neoliberale ontwikkelingsdenken.

Kunneman: “Ik vind dat er in de tijd waarin we leven grote vragen op ons afkomen. Ik ben hierover zowel verontrust als hoopvol. De verontrusting komt voort uit de constatering dat de waarden waarop onze wereldsamenleving zich in hoofdzaak oriënteert te klein zijn in verhouding tot de omvang en de complexiteit van de mondiale vragen waar wij voor staan. De hoop komt voort uit de eigentijdse groei van het besef dat wij grotere waarden nodig hebben: waarden die ons helpen om onze wereld te vergroten in plaats van te verkleinen en de complexiteit van de vragen waar wij voor staan aan te gaan in plaats van te verdringen.”

Prof.dr. Harry Kunneman was van 1990 tot 2013 hoogleraar Sociale en politieke theorie aan de Universiteit voor Humanistiek. In september 2013 is hij benoemd tot persoonlijk hoogleraar Sociale filosofie, in het bijzonder theorie en praktijk van normatieve professionalisering. Kunneman ontwikkelde een postmoderne kijk op humanisme met behulp van de theorie van de Duitse humanistische socioloog en filosoof Jürgen Habermas, en werd vooral bekend met Het Dikke Ik, een kritische beschouwing op onze samenleving. De laatste jaren richt hij zich op vragen rond postmoderne moraliteit, waarin normatieve professionalisering een belangrijke rol speelt.

Oratie Harry Kunneman: Dinsdag 12 november 2013, 16.15 uur in de aula van het Academiegebouw Universiteit Utrecht, Domplein 29: www.uvh.nl
Voorafgaand aan de oratie vindt een symposium plaats, Werk dat deugt en deugd doet. Meer info: www.uvh.nl/actueel/agenda/werk-dat-deugt-en-deugd-doet