Redactie Beroepseer

Wordt de participatiesamenleving een burn-out-samenleving of lief communisme? vroeg Margo Trappenburg zich af in haar lezing op het eerste jaarcongres van de Beroepsvereniging van Professionals in het Sociaal Werk (BPSW) in Utrecht op 19 november 2015. De vereniging is nieuw ontstaan uit de Nederlandse Vereniging van Maatschappelijk Werkers (NVMW).
Margo Trappenburg is bijzonder hoogleraar Grondslagen van het maatschappelijk werk aan de Universiteit voor Humanistiek en hoofddocent Bestuurs- en organisatiewetenschappen aan de Universiteit van Utrecht.

Hoe zien deze twee typen participatiesamenleving eruit en wat zijn de gevolgen voor de hulpverlener? Om dat te illustreren begint Trappenburg met een voorval op het Centraal station van Utrecht:
“Een paar weken geleden had ik een gesprekje met Tim*), een van mijn studenten. Tim vertelde dat hij mij had gezien op Utrecht Centraal. Maar hoewel Tim mij wel zag, had ik hem niet gezien en dat was ook begrijpelijk, vond Tim, want hij liep toen net even op met een zwerver om een kop koffie te gaan drinken. Ik behoorde natuurlijk tot de groep treinreizigers die zwervers negeren, die de andere kant uit kijken als ze worden aangesproken door een junk die een kleinigheid wil hebben voor de nachtopvang. Aldus Tim, een aardige jongen met een flinke dosis mensenkennis. Ik werd ter plekke bevangen door een emotie die zich het best laat omschrijven als acute heimwee naar de verzorgingsstaat. Meegaan met een zwerver om een kop koffie te drinken! Mijn hart bloedde voor mijn jonge student. Een van de vele voordelen van de verzorgingsstaat was dat je zwervers op het station met een gerust hart voorbij kon lopen. Daar waren immers voorzieningen voor: de geestelijke gezondheidszorg, de dak- en thuislozenopvang. Daar betaalde je als weerbare burger belasting voor en daar kon je als kwetsbare burger terecht, zonder dat je daar moeilijke gesprekken over hoefde te voeren bij een kop koffie”.

Dat belasting betalen was een forse hap uit je inkomen natuurlijk, schrijft Trappenburg, “maar daar werden verzorgingshuizen en verpleeghuizen van betaald, en psychiatrische instellingen en groepswoonvormen voor mensen met een verstandelijke beperking. Ik had dat er allemaal ruim voor over. Mensen met een beperking, zwervers en dementerende bejaarden waren heel veel beter af met gespecialiseerde hulpverleners dan met mij”.

De burn-out-samenleving, een forse verzwaring van de werkdruk

Trappenburg benoemt vier pijlers waarop de klassieke verzorgingsstaat was gebaseerd en schrijft over de neergang van de verzorgingsstaat die langzaamaan ontaardde in een hangmatsamenleving, waarmee we uiteindelijk korte metten hebben gemaakt.
In de participatiesamenleving waarin we nu zijn aanbeland, gaat het om actieve solidariteit: “De overgang van hangmat- naar participatiesamenleving confronteert burgers met een tweeledige opgave. Ten eerste moet iedereen aan het werk. Ziek, zwak, misselijk, gehandicapt of in de war? Geen gezeur, geen uitkering, gewoon de handen uit de mouwen. En ten tweede moet iedereen levenslang zorgen. Voor z’n kinderen, voor z’n ouders, voor kwetsbare familieleden, voor oudere of zieke buren of buurtbewoners, voor mensen met beperkingen in de eigen wijk en voor de dak- en thuislozen op Utrecht Centraal”.

We komen op deze manier terecht in een burn-out-samenleving, aldus Trappenburg en dat betekent voor veel reguliere instellingen een forse verzwaring van de werkdruk.
Ook zal het zo zijn – dit is belangrijk om ons te realiseren – dat de burn-out-samenleving niet iedereen zal treffen. Sommige mensen hebben geluk. Hun ouders en schoonouders worden probleemloos oud of gaan dood voordat ze de pensioengerechtigde leeftijd hebben bereikt. Ze hebben gezonde kinderen. Ze wonen niet in de buurt van mensen met verstandelijke of psychiatrische beperkingen. De participatiesamenleving gaat goeddeels aan hen voorbij. Andere mensen hebben wel hulpbehoevende familie en buren maar zijn zo assertief dat ze heel goed nee kunnen zeggen. De participatiesamenleving treft vooral mensen die geen nee durven zeggen omdat ze daar te aardig voor zijn. Van die mensen waar je ‘nooit tevergeefs een beroep op doet’: steunpilaren in de buurt, lieve buurmannen, lieve schoondochters met een heel groot hart”.

Wat betekent de burn-out-samenleving voor hulpverleners? En, gaan zij meewerken aan een tweede type participatiesamenleving die in sommige gemeenten bezig is te ontstaan en die we kunnen aanduiden met lief communisme? Is zo’n samenleving van lief communisme, waarin iedereen permanent afhankelijk is van elkaar, een goed alternatief?

Lees het hele, op haar lezing gebaseerde, artikel van Margo Trappenburg, gepubliceerd in het winternummer 2015 van het Tijdschrift voor Sociale Vraagstukken, Burn-outsamenleving of lief communisme? http://margotrappenburg.nl

Aan het slot van het artikel staat de weergave van een gesprek dat u zou kunnen hebben als er een sociale professional bij u aanbelt die een beroep op u doet om u in te zetten voor uw naasten.

^*) Tim is een gefingeerde naam.

In Sprank, het tien keer per jaar verschijnende vakblad voor professionals op het terrein van participatie, werk en inkomen staat een interview met Guido Rijnja en Nanke Verloo door Jaap Hoeve over het omgaan met conflict, weerstand en botsende belangen. Overheden hebben er dagelijks mee te maken. Het behoort zelfs tot de kerntaken van de overheid.

Groningers die demonstreren tegen gasboringen, buurtbewoners die een inspraakavond over de komst van een asielzoekerscentrum verstoren: conflicten tussen burgers en beleidsmakers. Ook de wereld van werk en inkomen heeft er geregeld mee te maken. En hoewel weerstand de besluitvorming vaak lijkt te verlammen, kunnen conflicten ook veel positieve energie losmaken, stelt politicologe Nanke Verloo die dit jaar cum laude promoveerde op het onderwerp conflicten in de stad. Door drie verschillende conflictsituaties te onderzoeken, kwam Verloo erachter dat conflict een kans is voor het versterken van de lokale democratie. De stad is volgens haar een theater van sociale interactie. De straten, speelplaatsen en overheidsgebouwen zijn de laboratoria waar mensen onderhandelen over de toekomst van hun buurt, schrijft ze in haar proefschrift. De participatiesamenleving in optima forma dus.

“Iedereen heeft een verhaal”, legt Verloo uit. “En als het doel een democratische samenleving is waarin iedereen een rol speelt, dan is de eerste stap dat je naar alle verhalen luistert”. Ontstaat er een conflict – tussen burgers onderling, tussen burgers en de overheid of bijvoorbeeld welzijnswerkers –, dan betekent dat meestal dat bepaalde verhalen niet gehoord worden. Dat zet mensen aan om naar andere middelen te grijpen”. Er zijn veel meer vormen van participatie dan alleen inspraak, aldus Verloo. “Conflict is een kans om je te verdiepen in de verhalen, in die kleine, alledaagse interacties die leiden tot iemands positie in het debat. Welk relaas zit achter de daden van mensen? Zijn ze ergens boos over? Is er sprake van angst? Of zijn ze misschien kwaad dat ze eerder niet gehoord zijn?”

‘Maar in plaats daarvan kun je ook meebewegen’

Rijnja benadrukt het belang van communicatie bij conflicten en botsende belangen. Rijnja is communicatiewetenschapper en werkt als coördinator algemeen communicatiebeleid bij de Rijksvoorlichtingsdienst (RVD). Hij promoveerde in 2012 op het proefschrift Genieten van weerstand.
Volgens hem is de overheid er om schaarse middelen te verdelen, niet voor de leuke dingen. De slogan van de Belastingdienst luidt niet voor niets ‘Leuker kunnen we het niet maken, wel makkelijker’. En niet zomaar staat er op de gevel van het Haagse stadhuis ‘Zelfs Jupiter kan het niet iedereen naar de zin maken’ – Ne Iupiter Quidem Omnibus.
Rijnja doet, zeker voor een Rijksvoorlichter, gepeperde uitspraken over beleidsmakers. “Mensen die bij de overheid werken houden van problemen. Ze zouden het liefst de hele dag puzzelen”.

In lastige situaties zijn er twee mogelijke reacties, doceert Rijnja: “Fight or flight. Fight is het doordrukken van een besluit, de aandacht afleiden, spindoctoring. Flight wil zeggen: doorschuiven of vluchten in procedures. De klassieke theorie zet freeze daar nog tussenin: niets doen. Maar in plaats daarvan kun je ook meebewegen en de weerstand tegemoet treden. Wie ergens tegen is, is ook ergens voor. En als je weet wáár iemand voor is, dan weet je ook wat je voor die persoon kunt doen als je je daarvoor openstelt”. Succesvolle ambtenaren genieten van weerstand, ontdekte Rijnja tijdens zijn onderzoek. “Ze hebben bijna altijd door waar mensen naar zoeken”.
Het draait allemaal om communicatie – het Latijnse communicare betekent letterlijk verbinden. “Dat is iets anders dan nog maar weer eens uitleggen waarom je doet wat je doet. Het gaat veel meer om luisteren. Bewoners van het aardbevingsgebied in Groningen snappen best wat het belang van aardgasboringen is. Wat we nu zien is een enorme coming out van de Groningers, ze laten eindelijk van zich horen. Dat is het gevolg van vele jaren waarin ze kennelijk niet in staat zijn geweest om te zeggen wat ze wilden zeggen”.

Van procesdesign een democratisch proces maken

Als de belangen bekend zijn, is het ontwerpen van een proces waarin iedereen gehoord wordt en waarin niet direct over de oplossing wordt nagedacht, maar over de inrichting van dat proces, volgens Verloo de eerste stap die moet worden gezet: “Je kunt van het procesdesign ook een democratisch proces maken, waarbij ook de overheid stakeholder of belanghebbende is en niet alleen de beslisser. Als al vastligt wat de uitkomst wordt – ‘dat asielzoekerscentrum komt er hoe dan ook’ – doe dan niet alsof burgers kunnen participeren in de besluitvorming”.
Rijnja adviseert: “Probeer het eens met kleine tafels. En trek eens een hele middag uit in plaats van de bijeenkomst in anderhalf uur te proppen. We hebben altijd gedacht dat de verhouding tussen overheid en publiek verticaal was, maar het is juist de horizontale relatie die het ‘m doet: hoe praten mensen met elkaar? Je zou het ook een ‘tussenheid’ kunnen noemen.”

Lees het hele interview met Rijnja en Verloo: ‘Wie ergens tegen is, is ook ergens voor’, door Jaap Hoeve, Sprank, 16 december 2015: www.divosa.nl

In Sprank van 16 december 2015 wordt de vraag gesteld: “Durven gemeenten te vertrouwen op andere partijen?” Met eindejaarsdebat over de toekomst van het sociaal domein: www.divosa.nl