Redactie Beroepseer

Het tijdschrift Bestuurskunde van oktober 2018 is een speciaal nummer met als thema gezag en geloofwaardigheid van lokale politieke bestuurders en is geredigeerd door Claartje Brons en Thijs Jansen*⁾. In de Introductie stellen zij de vraag wat er anno 2018 minimaal van lokale bestuurders gevraagd wordt om gezaghebbend en geloofwaardig te zijn? De artikelen proberen op die vraag een gedifferentieerd antwoord te geven.

Zo hebben Stavros Zouridis en Pieter Tops raadsleden gevraagd de bestuursstijlen van wethouders te beoordelen. Bestuurders ontwikkelen in de uitoefening van hun ambt een ‘stijlpatroon’ of bestuursstijl. De bestuursstijl verwijst naar de – vaak impliciete – keuzes van bestuurders. Waar de ene bestuurder zich primair richt op het debat in de gemeenteraad of de Tweede Kamer, zal een andere het accent leggen op het samen met ambtenaren ‘uitdokteren’ van beleid of het ontmoeten van burgers. Twee decennia terug zijn op basis van inductief observerend onderzoek vijf bestuursstijlen geconstrueerd. Intussen is het politieke bedrijf veranderd. De zuilen van weleer zijn vervangen door zwermen, de volatiliteit van kiezers is toegenomen en zakelijkheid en ideologie zijn vervangen door incidentenpolitiek. Het artikel Stijlenspagaat van hedendaags bestuur is een verkenning van de manier waarop de metamorfose van het politiek bedrijf doorwerkt in de stijl van bestuurders.

Gewaardeerde eigenschappen

In het artikel Bekwaam, betrouwbaar en betrokken schrijven Sabine van Zuydam en mede-auteurs over de eigenschappen die volksvertegenwoordigers en bestuurders waarderen in medebestuurders. Geloofwaardigheid blijkt cruciaal voor bestuurders, maar is verre van vanzelfsprekend. Er is al wel kennis over eigenschappen van lokale bestuurders die hen vandaag tot goede bestuurders maakt, maar die kennis is beperkt.
Daarom is onderzocht welke eigenschappen van decentrale bestuurders excellent worden gevonden en in hoeverre er verschil is van ambt tot ambt. Bij het onderzoek is gebruikt gemaakt van tot nu toe onbenutte data uit de Beste Bestuurder-verkiezing van 2015 over bijna alle op dat moment werkzame bestuurders. Geanalyseerd zijn het oordeel van bestuurders en volksvertegenwoordigers over 1.776 medebestuurders. Deze
secundaire kwantitatieve analyse laat zien dat de eigenschappen die bestuurders excellent maken, ambtsgebonden zijn, in tegenstelling tot de impliciete assumptie in veel literatuur over de gewenste eigenschappen van politieke leiders. Betrokkenheid en daadkracht zijn de meest gewaardeerde eigenschappen in burgemeesters en commissarissen van de Koning, terwijl voor wethouders en gedeputeerden deskundigheid voorop staat.

Gezag van wethouders

Wethouder Jocko Rensen schrijft in zijn essay Gezag van wethouders in deze tijd over de manier waarop hij persoonlijk in de praktijk werkt aan het verwerven van gezag en geloofwaardigheid in de vier arena’s waarmee hij te maken heeft: de samenleving, de ambtelijke organisatie, het college van Burgemeester & Wethouders en de gemeenteraad.
De taken voor de functie van de wethouder zijn duidelijk omschreven. Hoe je deze functie persoonlijk invult, is aan elke wethouder zelf. Het wantrouwen van de samenleving in het lokaal bestuur zou niet leidend moeten zijn bij de uitvoering van de werkzaamheden die horen bij deze eervolle functie.
Rensens uitgangspunt als wethouder blijft dan ook dat hij werkt vanuit zijn persoonlijke kernwaarden. Dat is voor hem een voorwaarde om zich te kunnen verbinden met de ‘spelers’ binnen de diverse gezagsarena’s. Samenwerken en samen dienstbaar zijn aan het grotere geheel is zijn ideaal. Persoonlijk handelen en je bewust zijn van je positie en gezag als wethouder helpen in het verkleinen van de kloof van wantrouwen tussen samenleving en lokaal bestuur.

Enquête over waarnemen van eigen gezag

Tenslotte is er een artikel over een enquête betreffende de manier waarop wethouders hun eigen gezag waarnemen van Corné van der Meulen, Thijs Jansen en Niels Karsten. In de afgelopen bestuursperiode vertrok maar liefst één op de vijf wethouders onvrijwillig en vroegtijdig. De forse toename in het aantal vallende wethouders de laatste jaren doet vermoeden dat het gezag van wethouders tanende is. In dit artikel wordt onderzocht of wethouders gezag ervaren in verschillende gezagsarena’s, dat wil zeggen het college van B&W, de ambtelijke organisatie, de gemeenteraad en de samenleving, en uit welke gezagsbronnen zij putten.
Ondanks hun kwetsbare positie blijken wethouders zeer te spreken te zijn over hun eigen gezag in elk van de vier arena’s. Betrouwbaarheid is volgens de respondenten de belangrijkste gezagsbron van wethouders, gevolgd door de persoonlijke invulling van de eigen portefeuille, uitgedragen normen en waarden, deskundigheid en de persoonlijke leiderschapsstijl.
Meer positionele gezagsbronnen, zoals het partijlidmaatschap en de aanstelling door de gemeenteraad, zijn veel minder belangrijk. Daarmee zijn persoonlijke gezagsbronnen voor wethouders nog belangrijker dan voor burgemeesters, wat het belang onderstreept van het dag in, dag uit moeten verdienen van gezag.

Experiment in Hollands Kroon

Een extra artikel is gewijd aan het experiment van deregulering en de effecten daarvan in de Noord-Hollandse gemeente Hollands Kroon. Wat gebeurt er als het aantal regels in het lokale publieke domein radicaal wordt verminderd? De effecten van (radicale) deregulering zijn empirisch nauwelijks systematisch onderzocht, hoewel er een grote vraag is naar ‘minder regels’. De gemeente schafte in een tweejarig experiment een groot deel van haar overlastregels af, in de hoop dat burgers zich daardoor zelfstandiger en socialer zouden opstellen. Critici daarentegen verwachtten dat de maatregel enkel zou leiden tot meer overlast en conflict. De conclusie is dat er weinig is gebeurd: er is noch meer overlast, noch meer burgerbesef. Binnenkort wordt het experiment door de nieuwe gemeenteraad geëvalueerd. Ondertussen nodigt Hollands Kroon andere gemeenten van harte uit om soortgelijke experimenten in deregulering uit te voeren, zodat we meer zich krijgen op de effecten.

Noot
*⁾ Dr. Claartje Brons werkt bij het Ministerie van Binnenlandse Zaken. Zij is projectleider toerusting en ondersteuning politieke ambtsdragers en plaatsvervangend programmamanager van het Actieprogramma Versterking Democratie en Bestuur. Drs. Thijs Jansen is directeur van Stichting Beroepseer en docent/onderzoeker aan de Universiteit van Tilburg.

Bestuurskunde no 3, 2018: https://tijdschriften.boombestuurskunde.nl/tijdschrift/bk/2018/3
Bestuurskunde is een Nederlandstalig vier keer per jaar verschijnend wetenschappelijk tijdschrift van de Vereniging voor Bestuurskunde met een onafhankelijke redactie. Het is een tijdschrift van en voor bestuurskundigen en anderen, geïnteresseerd in het verschijnsel openbaar bestuur.

Site Vereniging voor Bestuurskunde: www.bestuurskunde.nl

Wie maakt kans om Beste Ambtenaar van 2018 te worden? Publiek Denken, initiatiefnemer van de verkiezing Top 100 Beste Ambtenaar, organiseert inmiddels de achtste editie, in samenwerking met het ministerie van Binnenlandse Zaken en Koninkrijksrelaties (BKR) en de gemeente Utrecht. Publiek Denken is een netwerkplatform voor professionals werkzaam in de publieke sector en bestaat uit een kwartaalblad, themamagazines, website, nieuwsbrief, expertmeetings, dialoogtafels en de verkiezing Top100 Beste Ambtenaar.

Voorbeeld voor collega’s

Met deze verkiezing wordt de schijnwerper gericht op ambtenaren die het afgelopen jaar een uitzonderlijke inspanning hebben geleverd en een voorbeeld zijn voor hun collega’s. Het gaat om een beroepsgroep die vooral achter de schermen opereert en waarover we normaliter weinig horen. Wie zijn de succesvolle sleutelfiguren bij de overheid? Wat maakt hen tot een voorbeeld voor anderen?

De genomineerden zijn vanaf 16 oktober 2018 te vinden op de site van Publiek Denken. Stemmen kan op de site tot en met woensdag 31 oktober 18.00 uur. Zie: https://publiekdenken.nl

Het is ook mogelijk via Facebook, Linkedin en Twitter een stem uit te brengen.
Niet alleen ambtenaren kunnen stemmen op hun favoriete kandidaat; iedereen kan een stem uitbrengen.

Na 31 oktober worden de stemmen geteld en voorgelegd aan een deskundige jury onder leiding van Han Polman, commissaris van de Koning in Zeeland en voorzitter van de Raad voor het Openbaar Bestuur (ROB).
Er wordt onderscheid gemaakt tussen rijksoverheid en decentrale overheden (gemeenten, provincies en waterschappen) en tussen management, beleid en uitvoerend/ ondersteunend personeel.
Er zijn twee prijzen: een juryprijs en een publieksprijs. De publiekswinnaar wordt gekozen door de online-stemmen. De Beste Ambtenaar wordt aangewezen door de jury.

Prijsuitreiking

De jury komt op 22 november 2018 bijeen om te beslissen wie de Beste Ambtenaar van 2018 wordt. Vervolgens vindt op 13 december in Utrecht de bekendmaking en de feestelijke prijsuitreiking plaats.

Winnaars van 2017 en 2016

De winnaar van de Top 100 Beste Ambtenaar van het Jaar 2017 was Hedzer Pathuis, projectmanager Stationsgebied van de gemeente Utrecht. Met de aanbesteding van Wonderwoods heeft hij in Utrecht iets nieuws laten zien: een breed en open opgezette tender waarbij gestuurd is op kwaliteit. Een plan dat bijdraagt aan gezond stedelijk leven. Wonderwoods omvat twee torens waarin plaats is om te wonen en te werken, en die er uitzien als een verticaal bos. Pathuis is een man zonder pretenties, die de regie voert over een aantal cruciale stedelijke projecten.

Sabine Kern was de Beste Ambtenaar van 2016. Juryvoorzitter Erik Akerboom maakte dat bekend tijdens een feestelijke bijeenkomst in het Politiebureau Hoefkade in Den Haag. Volgens de jury heeft Kern (concessiemanager Openbaar Vervoer van de provincie Limburg) haar sporen verdiend. Er was veel gedoe rondom de aanbesteding van het openbaar vervoer in de provincie, onder andere vanwege bedrijfsspionage door één van de inschrijvers. In deze context heeft Kern orde op zaken gesteld. Ook slaagde ze erin de verbinding te maken tussen de bestuurlijk opdrachtgever, de vervoerder en haar medewerkers; de provinciale organisatie en de samenleving. En dat allemaal in de Limburgse provinciecultuur. Dat was heel knap!

Voor meer informatie graag contact opnemen met Lars van der Linden, projectmanager Publiek Denken, telefoonnummer 06 575 825 83, e-mail lars@publiekdenken.nl

U P D A T E

Finalisten Publiek Denken Top 100 2018 bekend, Publiek denken, 1 november 2018: https://publiekdenken.nl

Het Ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW) bestaat dit jaar honderd jaar. Op 25 september 2018 was het precies een eeuw geleden dat Nederlands eerste minister van Onderwijs, Kunsten en Wetenschap J.Th. de Visser aantrad om de Onderwijspacificatie uit te werken in een nieuw bestel. De Pacificatie van 1917 was een compromis waarmee een einde kwam aan de jarenlange schoolstrijd in Nederland en voor mannen het algemeen kiesrecht werd ingevoerd, twee jaar later gevolgd door het vrouwenkiesrecht.
Een groot deel van de negentiende eeuw was de Nederlandse politiek in de greep van de vraag wie het voor het zeggen had op het gebied van de vorming van de jeugd en de ontwikkeling van wetenschap en techniek. Er zat uiteindelijk in 1917 niets anders op, dan allemaal een stukje in te schikken en alle stromingen een plaats te gunnen in onderwijs, cultuur en wetenschap.

Het was geen gemakkelijke taak, want hoe doe je dat? Hoe voer je centraal beleid op een terrein waar iedereen baas in eigen huis mag zijn? En kunnen al die vrije scholen, cultuuruitingen en wetenschappers wel helpen om maatschappelijke problemen aan te pakken, zoals de politiek en samenleving het graag zien? Het maken van OCW-beleid is nog altijd een voortdurend balanceren tussen vrijheid en sturing, tussen zelfbeperking en dadendrang.

‘ In de regel vrij. 100 jaar politiek rond onderwijs, cultuur en wetenschap’

Ter gelegenheid van het honderdjarig bestaan van het ministerie is er een boek verschenen met een overzicht waarin wordt teruggeblikt èn vooruitgekeken op het OCW-beleid sinds 1918. Titel: In de regel vrij. 100 jaar politiek rond onderwijs, cultuur en wetenschap. Diverse auteurs uit verschillende vakgebieden laten daarin hun licht schijnen op de vrijheden en de politieke sturingsmogelijkheden binnen het bestel, in verleden, heden en toekomst. De bundel is geredigeerd door historicus dr. Pieter Slaman, als docent en onderzoeker verbonden aan het Leiden University Dual PhD Centre te Den Haag, waar een aanvullend opleidings- en begeleidingsprogramma wordt geboden aan duale promovendi, die beroepspraktijk en wetenschap met elkaar verbinden.

Portretten

Het boek bevat een reeks portretten van ministers en staatssecretarissen uit de collectie van het Ministerie van OCW. De geschilderde portretten van alle ministers sinds 1973 gaan gepaard met een geschreven portret, gebaseerd op een interview. We krijgen een gevarieerd beeld te zien van de manier waarop zij zijn omgegaan met de spanningen in hun domein. Bij de getekende portretten en foto’s van de staatssecretarissen staat een korte beschrijving van hun prestaties.
De oorspronkelijke portretten hangen naast en vooral hoog boven elkaar aan de muren van de entree van het ministerie van OCW in Den Haag. Het is een bonte verzameling schilderijen, tekeningen en foto’s, divers in stijl, techniek en compositie en gemaakt door diverse, vaak bekende kunstenaars onder wie bijvoorbeeld Paul Citroen, Ans Markus, Sierk Schröder, Riek Wesseling, Sam Drukker, Anton Corbijn en Erwin Olaf.

Een opmerkelijk portret is van de hand van Kik Zeiler. Hij schilderde een magisch-realistisch portret van Arie Pais, minister in het kabinet-Van Agt I. De minister zit niet achter een bureau, maar aan een tafel en is omringd door symbolen die refereren aan de beleidsterreinen van zijn departement: een puntenslijper staat voor onderwijs, een sculptuur van een mythologische figuur voor de kunsten en een microscoop verbeeldt de wetenschap. Op de achtergrond zien we een collage van gebouwen, waaronder het oude ministerie van Onderwijs, Kunsten en Wetenschappen (OKW), het Kurhaus en de pier van Scheveningen terwijl boven Den Haag donkere wolken zich samen pakken. Het geheel maakt het portret tot een bijzonder visioen van het ministerschap.
De portrettengalerij van het ministerie van OCW is in zijn huidige presentatievorm onthuld in 2008, toen het departement negentig jaar bestond.

Honderd jaar politiek rond onderwijs

In de regel vrij. 100 jaar politiek rond onderwijs, cultuur en wetenschap beschrijft een eeuw in thema’s, van burgerschap tot wetenschap en van media tot Mammoetwet. Het boek bevat 419 pagina’s en bevat elf hoofdstukken:

1. Baas in eigen school. De strijd tegen staatspedagogiek. 1848 – 1980.
2. Oude vormen, nieuwe tijden. De pacificatie ter discussie. 1980 – 2018.
3. ‘Ter verspreiding van de waarheid, worde geen middel verwaarloosd’. Een eeuw mediabeleid in Nederland.
4. ‘Waartoe toch die klove’. Selectie in het middelbaar onderwijs. 1860 – 2018.
5. De staat, de arbeidsmarkt en het beroepsonderwijs. 1863 – 2018.
6. Verzuiling, verzorging, verzakelijking. Rijkscultuurbeleid. 1918 – 2018.
7. De omhelzing en de wurggreep. Rijksoverheid en hoger onderwijs. 1918 – 2018.
8. Over mogelijkheden, wensen en ‘onvermijdelijke keuzen’. Een eeuw wetenschapsbeleid.
9. De verhoudingen in het onderwijsbestel. 1918 – 1990.
10. Sturen in samenspraak. 1990 – 2018.
11. Slotbeschouwing.

In elk hoofdstuk draait het om de vraag hoe zaken op een nationaal niveau geregeld kunnen worden, en welke ruimte er moet zijn voor burgers en instellingen. Die vraag speelt steeds tegen de achtergrond van grote maatschappelijke veranderingen die Nederland sinds 1918 doormaakte. Vanwege deze vraag, aldus Pieter Slaman in de Inleiding staat het ministerie van Onderwijs, Cultuur en Wetenschap als organisatie in dit boek niet in het middelpunt van de belangstelling, zoals het dat wel deed in het boek dat verscheen bij het vijfenzeventigjarig bestaan in 1993. Ook gaat het niet om de manier waarop onderwijs werd gegeven, om de inhoud van het cultuuraanbod of om de ontwikkeling van de wetenschap. Dit boek draait om de politieke vraag hoe de Nederlandse samenleving vrijheid, diversiteit en gelijkheid organiseerde in een bestel dat gezamenlijk in stand moest worden gehouden en uitgebouwd. Er is daarom veel aandacht voor maatschappelijke discussies en sociale veranderingen, voor de manier waarop de politiek die vertaalde in wet en beleid, en natuurlijk voor de rol die het onderwijs, de cultuursector en de wetenschap zelf daarin speelden.

Honderd jaar ervaring: een stevige grond onder de voeten

De hoofdstukken worden afgewisseld met intermezzo’s: korte onderbrekingen die dieper ingaan op belangrijke thema’s. Het onderwijs in de overzeese delen van het koninkrijk bijvoorbeeld, of het emancipatiebeleid. Binnen en tussen de hoofdstukken zijn ook kaders geplaatst, waarin aandacht is voor voorbeelden en achtergronden. Beelden uit de dagelijkse praktijk bijvoorbeeld, uitleg over vraagstukken van overleg en bestuur, of cijfers achter de ontwikkelingen.
De slotbeschouwing brengt dit alles in een onderling verband. Slaman: “Bij de grote uitdagingen die ons in de toekomst te wachten staan, kan de Nederlandse ervaring van honderd jaren dienen als stevige grond onder de voeten. Grote uitdagingen zijn er namelijk altijd geweest, en veel daarvan komen vandaag maar al te bekend voor”.

Downloaden In de regel vrij. 100 jaar politiek rond onderwijs, cultuur en wetenschap, door Pieter Slaman e.a., Ministerie van OCW, 2028: https://beroepseer.nl