Redactie Beroepseer

De Raad van State heeft een ongevraagd advies uitgebracht over ministeriële verantwoordelijkheid. Daarin staat een hoofdstuk over ambtelijk vakmanschap, een van de belangrijke thema’s waaraan Stichting Beroepseer aandacht schenkt. Zie bijvoorbeeld de titels uit de Beroepseer Boekenreeks: Ambtelijk vakmanschap en moreel gezag en Voorbij boos en achteloos.

In hoofdstuk 4.6 Versterking politiek-ambtelijke verhoudingen van het Advies staat:

——— “dat er in toenemende mate onzekerheid bestaat bij ambtenaren over hun precieze rol en over de spelregels die gelden in hun relatie met bewindslieden en hun ambtelijke meerderen. Dat leidt tot uiteenlopend gedrag.Daarnaast zijn ambtelijke deskundigheid en continuïteit binnen de ambtelijke organisatie door verschillende factoren minder goed gewaarborgd. Deze ontwikkelingen zijn schadelijk voor het functioneren van de ministeriële verantwoordelijkheid en moeten daarom kritisch tegen het licht worden gehouden.
( … )

Ambtenarencode

In het Verenigd Koninkrijk geldt al geruime tijd de Civil Service Code.  In deze code zijn enkele algemene gedragsstandaarden neergelegd: integriteit, eerlijkheid, objectiviteit en (politieke) onpartijdigheid. Deze algemene principes zijn door middel van een beperkt aantal richtlijnen verder uitgewerkt. Ook voor ministers gelden verplichtingen. Op grond van de Ministerial Code moeten ministers de politieke onpartijdigheid van ambtenaren respecteren en van ambtenaren niet vragen op enigerlei wijze in strijd te handelen met de Civil Service Code. Hij is, aldus de Ministerial Code, verplicht serieus rekening te houden met en gewicht toe te kennen aan de deskundige en onpartijdige adviezen.
Ambtelijke waarden zijn uiteraard ook in Nederland bekend. Deels zijn deze als invulling van de wettelijke norm van ‘goed ambtenaarschap’ vastgelegd in de Gedragscode Integriteit Rijk. Volgens hetzelfde principe kunnen spelregels die gelden voor ambtenaren in politiek-ambtelijke verhoudingen, al dan niet in een apart protocol worden vastgelegd. Daarbij moet voor zover nodig aandacht worden besteed aan de verschillende functies en posities die ambtenaren binnen een ambtelijke organisatie vervullen. ( … )

Kernwaarden van ambtelijk handelen

Voor ambtenaren moeten deze spelregels een nadere invulling bevatten van kernwaarden van ambtelijk handelen, zoals loyaliteit, objectiviteit en onpartijdigheid. Deze waarden impliceren voldoende professionele ruimte voor ontwikkeling van deskundigheid, interne discussie en tegenspraak. Zij impliceren ook dat feiten door ambtenaren en in het bijzonder door inspecties, op onpartijdige wijze worden onderzocht en gerapporteerd aan de bewindslieden. Ook voldoende ruimte voor objectief advies op grond van deskundigheid is in dit kader van cruciaal belang.

In de praktijk dient een minister voor toepassing van de genoemde spelregels ruimte te geven. Tegelijkertijd kan hij zijn ambtenaren aanspreken als zij in de naleving daarvan tekortschieten. Voor een minister vloeit verder uit zijn rol en positie voort dat hij naar buiten toe steeds zijn eigen verantwoordelijkheid benadrukt en zijn ambtenaren niet openlijk bekritiseert of, expliciet of impliciet, van hen afstand neemt.
De opstelling van een gedragscode kan bijdragen aan de noodzakelijke verheldering van politiek-ambtelijke spelregels. Zij kan ook helpen om het gesprek daarover op gang te brengen zodat zij ook praktische invulling en betekenis krijgen. Een gedragscode alleen is uiteraard echter niet genoeg. Er is een herbevestiging, herijking en (deels) vernieuwing van de ambtelijke cultuur nodig waarin de genoemde kernwaarden meer gemeenschappelijk worden gedragen en er in de dagelijkse praktijk ook daadwerkelijk in overeenstemming met die kernwaarden wordt gehandeld. Ambtelijke deskundigheid moet in dat kader weer voorop staan. Daarvoor is op kernposities meer continuïteit en stabiliteit nodig. Ook overigens moeten zodanige arbeidsomstandigheden worden gecreëerd dat ook op termijn de ambtelijke dienst ook voor jonge mensen een aantrekkelijke werkplek blijft.

Hernieuwd ‘esprit de corps’

Kortom, ‘ambtelijk vakmanschap’ moet weer op de voorgrond staan en er moet een hernieuwd ‘esprit de corps’ worden ontwikkeld zodat de onmisbare bijdrage van ambtenaren in een veranderend politiek bestel beter tot zijn recht komt. Ook dat kan in dergelijke spelregels, die het bestaande aan regels en voorschriften revitaliseren, vernieuwen en samenbrengen, respectievelijk een code een prominente plaats krijgen. Het Britse voorbeeld maakt overigens ook duidelijk dat een code alleen niet gelukkig maakt.
( … )

In relatie tot de werking van de ministeriële verantwoordelijkheid zouden heden ten dage kwaliteit van informatiehuishouding, kwaliteit van de rijksdienst en ambtelijk vakmanschap voor de hand liggende thema’s voor zo’n programma zijn. Zowel voor het parlement, de bewindspersonen als de ambtelijke organisatie dient er een voor de rijksdienst en voor een dergelijk programma verantwoordelijke, aanspreekbare minister te zijn.
( … )

Dat proces moet in het teken staan van de kwaliteit van de rijksdienst. Dat betekent in de eerste plaats dat in het mobiliteitsbeleid vakinhoudelijke deskundigheid weer voorrang moet krijgen boven generalistische eisen. Benoemingstermijnen zijn daarbij niet absoluut; ook bij de toepassing daarvan zal de kwaliteit te allen tijde voorop moeten staan. Verder zullen ook andere instrumenten moeten worden heroverwogen. Zo zal de intercollegiale toetsing meer in de sleutel moeten worden geplaatst van vakinhoudelijke kwaliteit en ambtelijke kernwaarden”.—————–

Aanzet tot debat

De aanbevelingen van de Raad van Staten zijn bedoel als aanzet tot een debat over nuttige en noodzakelijke maatregelen om de werking van de ministeriële verantwoordelijkheid te waarborgen en op punten te verbeteren. De Afdeling advisering roept deelnemers van binnen en buiten de politiek op om dit debat zorgvuldig en in het openbaar met elkaar te voeren.

De Afdeling advisering van de Raad van State adviseert in de regel over wetsvoorstellen die regering en parlement aan haar voorleggen. Zij kan echter ook advies geven zonder dat een concreet wetsvoorstel voorligt. Dat heet dan een ongevraagd advies. Dit advies over de ministeriële verantwoordelijkheid is daar een voorbeeld van. Het advies is onder andere voorbereid door gesprekken te voeren met leden van de Eerste en Tweede Kamer, (oud-)bewindslieden, ambtenaren en wetenschappers.

Ongevraagd advies over ministeriële verantwoordelijkheid. Raad van State, 15 juni 2020. Samenvatting en volledige tekst, ook in PDF: https://www.raadvanstate.nl/adviezen/@121354/w04-20-0135/

Invoering van ‘levend’ en rijk ambtelijk statuut nodig als tegenwicht tegen dominant kortetermijndenken van politieke bestuurders, Blogs Beroepseer, 25 mei 2016: https://beroepseer.nl/blogs/x/

Essay Hans Wilmink tegen uitholling rechtsorde: ‘Voorbij boos en achteloos’, Blogs Beroepseer, 9 april 2020: https://beroepseer.nl

Bestellen recente titels Boekenreeks Beroepseer: https://beroepseer.vrijeboeken.com

Op 4 juni 2020 is ingediend het wetsvoorstel Tijdelijke bepalingen in verband met maatregelen ter bestrijding van de epidemie van covid-19 voor de langere termijn (tijdelijke wet maatregelen covid-19). De spoedwet is een vervanging van de tot nu toe geldende noodverordeningen met betrekking tot de coronacrisis.

Wim Voermans, hoogleraar Staatsrecht aan de Universiteit van Leiden vindt het wetsvoorstel een slecht idee. De Nederlandse Vereniging voor Raadsleden vindt dat ook en  laat weten dat de tijdelijke Covid-19-wetgeving waarmee het kabinet de route naar ‘het nieuwe normaal’ in de 1,5 meter-samenleving wil gaan organiseren miskent welke kracht en waarde de gemeenteraad kan bieden. Deze tijdelijke wet ontbreekt het aan lokale democratische borging, democratische betrokkenheid en medeverantwoordelijkheid van de raad voor draagvlak in de lokale samenleving. De vereniging roept de minister op in de tijdelijke wet ruimte te geven aan de gemeenteraad als democratisch en hoogste bestuursorgaan om voluit zijn rol en verantwoordelijkheid te kunnen invullen.
De Nederlandse Orde van advocaten heeft eveneens ernstige kritiek op de tijdelijke wet. De beperkingen voor burgers gaan veel te ver en horen niet thuis in een democratische samenleving.
Tenslotte laat de nieuwssite voor gemeenten, Gemeente Nu, duidelijk weten dat de spoedwet geen democratische legitimatie heeft.

De Raad van State wordt niet eens gehoord (normaal verplicht)

Wim Voermans schrijft op zijn blog dat het wetsvoorstel ons mogelijk voor een lange periode uitlevert aan bestuur per ministersdecreten: “Dat past niet in een democratische rechtsstaat, en dat staat ook haaks op ons grondwettelijke systeem en de waarden en beginselen die in dat systeem zijn verankerd”.

Wat is er dan niet in de haak met deze Tijdelijke wet maatregelen covid-19?

Voermans:

“Nou vooral omdat het, als gezegd, onze belangrijke democratische rechtsstatelijke normen en uitgangspunten over hoe we regels (wettelijke regels/algemeen verbindende voorschriften) stellen in dit land met voeten treedt.

De normen waaraan ‘regelgeven’ (= het opstellen van wettelijke regels) is gebonden, zijn neergelegd in de Grondwet en garanderen dat vrijheidsrechten (waaronder grondrechten zoals demonstratierecht, vrijheid van godsdienst, het huisrecht, etc.), alleen onder strikte voorwaarden en met medewerking en inbreng van onze volksvertegenwoordigers in het parlement of gemeenteraad kunnen worden vastgesteld. Wij, de Nederlanders, moeten altijd vooraf mee kunnen praten over voorstellen die onze vrijheden kunnen beknotten, via onze vertegenwoordigers – zeggen die normen – en onze vertegenwoordigers moeten er zelfs veranderingen in aan kunnen brengen, of ze helemaal kunnen verwerpen, als die voorstellen niet overtuigen.

En juist aan die garanties maakt het Ontwerp tijdelijk maatregelen covid-19 een eind. Ministers krijgen de volmacht zelf ingrijpende regels te maken (o.a. afsluiten publieke plaatsen, verbieden evenementen, verbieden openbaar vervoer, sluiten onderwijsinstellingen en nog veel meer). Er hoeft alleen binnen de ministerraad te worden overlegd, de Raad van State wordt niet eens gehoord (normaal verplicht), en de Kamers krijgen het resultaat toegestuurd.
Het Ontwerp doet daar heel gewichtig over – toesturen aan de Kamers (art. 58c) – maar het is een sigaar uit eigen doos: ministeriële regelingen moeten sowieso worden gepubliceerd voor ze in werking kunnen treden. Het daarna nog eens een keer toesturen aan het parlement doet een beetje potsierlijk aan: alsof onze Kamerleden zelf niet wakker genoeg zouden zijn gepubliceerde ministeriële regels te vinden”.

Een greep uit de reacties op internet

• Democratie op een hellend valk. Gevaarlijk en totaal ongewenst
• Het is schokkend! …. … ik ben in een totale staat van verbijstering over wat ons te wachten staat! Dit gaat écht veel te ver!
• Ik krijg er een onbehaaglijk gevoel bij. Mijn eerste gedachte was: dit lijkt verdomd veel op de tv-serie The Handmaid’s tale
• Het parlement heeft tot op dit moment niets gedaan. Ik denk niet dat er nu iets gaat gebeuren
• Was het niet beter geweest wanneer Rutte in maart gebruik had gemaakt van art. 103 Gw?
• Dan zou de Raad van State beslissen over de uitvoering. En dat willen de heren ministers niet. Die willen recht in eigen hand
• Als dit er door komt dan zetten de kamerleden willens en wetens de democratie buiten de deur!
• De partijen die deze wet ondersteunen krijgen bij de volgende verkiezingen geen stem meer mee. Je gaat toch niet stemmen voor een totalitair systeem!!
• Slechts enkele categorieën blijven net als nu uitgezonderd van het gebod om afstand te bewaren, zoals beroepen in de zorg. Gewone burgers mogen alleen dichter bij elkaar komen als ze een ‘gezamenlijke huishouding’ voeren. Intiemer samenzijn met ‘vreemden’ is dus nog een tijd taboe als het aan het kabinet ligt – in ieder geval in het openbaar. Stukje nieuwe grondwet! Mijn zoons mogen mij dus niet meer troosten om het verdriet van een dierbare omdat ze al jaren zelfstandig wonen en niet meer tot “mijn huishouden” behoren! Geen arm om me heen of me gedag kussen als ze na een bezoek naar huis gaan! Dit na weken van eenzame “opsluiting”!
• Ik voel me “verkocht”
• Glimlachend worden onze vrijheden één voor één afgenomen. Ontwaak en kom in verzet tegen deze waanzin!
• De formulering is zo gekozen dat deze wet naar believen “oneindig” verlengd kan worden, want het virus is niet weg en gaat niet weg
• Als het parlement deze wet aanvaardt heeft het de democratie in Nederland afgeschaft
• En zo worden onze rechten en democratie verkracht

Laatste nieuws

Het laatste nieuws t.a.v. van het wetsvoorstel luidt dat de nieuwe spoedwet vertraging zal oplopen en minder snel ingevoerd wordt dan gepland door de regering. Zie: Spoedwet loopt mogelijk vertraging op na scherpe kritiek, door Richard Sandee, Gemeente Nu, 9 juni 2020: www.gemeente.nu/coronavirus/spoedwet-loopt-mogelijk-vertraging-op-na-scherpe-kritiek/

Online congres Sdu Covid-19

Op 11 juni 2020 is er een online congres over de ingrijpende gevolgen van de coronacrisis.  Hoe gaan we op de korte én de lange termijn om met nieuwe noodmaatregelen en wetgeving? En wat betekent deze nieuwe situatie voor de toekomst van organisaties? Het congres wordt georganiseerd door Sdu Opleidingen & Events.
Voor deelname en meer info zie Sdu Covid-19 event: Inzicht en uitzicht: www.sdujuridischeopleidingen.nl/producten/5953/sdu-covid-19-event-inzicht-en-uitzicht (link niet meer beschikbaar).
Zie het verslag van het online congres: De nieuwe bedrijfsorde: Covid-19 laat zien dat de traditionele adviespraktijk niet meer te handhaven is. Verslag van Sdu Covid-19 event: Inzicht en uitzicht, Sdu, 19 juni 2020: www.sdu.nl/blog/De-nieuwe-bedrijfsorde-Covid-19-laat-zien-dat-de-traditionele-adviespraktijk-niet-meer-te-handhaven-is.html

Referenties

Ontwerp Tijdelijke wet maatregelen covid-19: slecht idee, door Wim Voermans, Voermans Blog, 8 juni 2020: https://wimvoermans.blog/2020/06/08/ontwerp-tijdelijke-wet-maatregelen-covid-19-slecht-idee/ (Blog niet meer beschikbaar).

Consultatieversie: Tijdelijke bepalingen in verband met maatregelen ter bestrijding van de epidemie van covid-19 voor de langere termijn (Tijdelijke wet maatregelen covid-19). VOORSTEL VAN WET: www.gemeente.nu/content/uploads/sites/5/2020/06/twm_covid-19_consultatieversie.pdf

Kritiek op nieuwe spoedwet: ‘geen democratische legitimatie’, Richard Sandee, Gemeente.nu, 6 juni 2020: www.gemeente.nu/coronavirus/kritiek-op-nieuwe-spoedwet-geen-democratische-legitimatie/

NOvA: coronawet past niet in democratische samenleving, Advocatenblad, 5 juni 2020: www.advocatenblad.nl/2020/06/05/nova-coronawet-past-niet-in-democratische-samenleving/

U P D A T E

Nieuwsbericht Coronawet ingediend bij Tweede Kamer, Rijksoverheid, 13 juli 2020: www.rijksoverheid.nl

Downloaden wetsvoorstel en info over wetgevingsproces Tweede Kamer: www.tweedekamer.nl/kamerstukken/wetsvoorstellen/detail?cfg=wetsvoorsteldetails&qry=wetsvoorstel%3A35526

Omstreden Coronawet, door Anne Karina Westerik, High tech analysis, 25 juni 2020: www.hightechanalysis.nl/post/621910135015702528/omstreden-coronawet

Ministeries brachten spoedwet eigenhandig tot ontploffing, door Richard Sandee, Gemeente Nu, 11 juni 2020: www.gemeente.nu/coronavirus/ministeries-brachten-spoedwet-eigenhandig-tot-ontploffing/

Afbeelding bovenaan: Sinds 29 mei 2020 zijn in het Griftpark in Utrecht vakken uitgetekend en wit omlijnd als hulpmiddel ter handhaving van de ‘anderhalve meter samenleving’. Het corona-indelen is bedoeld als experiment. Buiten de vakken recreëren is toegestaan. Nog wel.
RTL Nieuws  vroeg het recreërende publiek om een reactie. Zie: Nieuwe coronawet moet einde maken aan verwarring over maatregelen, RTL Nieuws, 6 juni 2020: www.rtlnieuws.nl/nieuws/nederland/artikel/5144731/coronavirus-afstand-houden-nieuwe-wet-hugo-de-jonge