Redactie Beroepseer

Het ongebreideld vergaren van metadata van telecommunicatie is ‘zeer waarschijnlijk’ ongrondwettig. Een historische uitspraak met een nog onduidelijk effect. Voor het eerst schiet een rechtbank in de VS in rake bewoordingen de datahonger van de NSA – National Security Agency –  af. Concreet het vergaren van alle metadata van (mobiele) telefonie via Amerikaanse telecomproviders.
Tot nog toe strandden rechtszaken tegen de NSA, en werd het juridisch kader geregeld via geheime rechtbanken. Nu wordt in een openbare rechtszaak een burger in het gelijk gesteld in zijn strijd voor privacy en tegen de NSA.

Arbitraire invasie van privacy

In zijn artikel Rechter sabelt ‘Orwelliaanse’ NSA-surveillance neer op de site van Computerworld schrijft Andreas Udo de Haes dat rechter Richard Leon hard in zijn oordeel is: het zonder enige selectie vergaren van telefoniegegevens voor analyse is een ‘arbitraire invasie’ op de grondwettelijk vastgelegde privacy, specifiek het vierde amendement. Het programma is door de snelle ontwikkeling van zowel de mobiele telefoon en het gebruik ervan als de surveillancetechnologie welhaast Orwelliaans. Volgens Leon leiden deze ontwikkelingen er juist toe dat mensen meer privacy mogen verwachten, niet minder. De overheid heeft geen enkel voorbeeld kunnen geven dat het verzamelen van bulkdata enig concreet resultaat heeft opgeleverd. Het inbrengen van een arrest uit 1979 slaat nergens op, vindt de rechter. De Supreme Court kon destijds “nooit vermoeden hoe burgers in 2013 hun telefoon gebruiken”. En vooral, welke rijke metadata onze telefoons permanent genereren.
De overheid komt ook niet uit onder de rol van de telecombedrijven. De telco’s buiten beschouwing laten “is net zoiets als een historische analyse van de Beatles zonder John, Paul, en George”.

Een krachtige veroordeling, vindt de New York Times¹⁾. Historisch, constateert privacyvoorvechter EFF. Toch is de impact van de uitspraak tot nog toe vooral van belang voor de publieke opinie in de VS. Concreet verandert er nog weinig: de zaak gaat over enkele burgers, niet over alle burgers. En hangende de vervolguitspraak hoeft de overheid nog niets aan te passen.

Staatssurveillance van persoonlijke gegevens is diefstal

De internationale kritiek op de datahonger van de staat en de inlichtingendiensten zwelt aan. Een week eerder, op 10 december 2013, werd bekend gemaakt dat meer dan vijfhonderd schrijvers van over de hele wereld, inclusief Nobelprijswinnaars hebben verklaard de schaal waarop staatssurveillance wordt bedreven  te veroordelen. Ze waarschuwen ervoor dat spionage-organisaties de democratie ondermijnen. Ze moeten worden ingetoomd door een nieuw internationaal handvest.
De ondertekenaars komen uit 81 landen, onder wie Margaret Atwood, Don DeLillo, Orhan Pamuk, Günter Grass, Tom Stoppard, Ian McEwan, Martin Amis, Arundhati Roy, J.M Coutzee, Amos Oz, David Grossman, Ariel Dorfman, Yann Martel, Mikhail Shishkin, Henning Mankell, Lionel Shriver en Hanif Kureishi.

Ze zeggen dat de omvang van de spionage van digitale communicatie van miljoen mensen  iedereen tot potentiële verdachte maakt en dat heeft een funeste invloed op de wijze waarop een maatschappij functioneert.
Ze dringen er bij de Verenigde Naties op aan een internationaal handvest op te stellen ter bescherming van digitale rechten van burgers in het internettijdperk.
Hun oproep komt na de dag waarop ‘s werelds leidende technologiebedrijven ingrijpende veranderingen van afluisterwetten eisten voor behoud van het vertrouwen van het publiek in internet. Deze oproep weerspiegelt de groeiende internationale druk om de massale afluisterpraktijken in landen als de V.S. en Groot-Brittannië – die met deze praktijken zijn begonnen – kritisch te beoordelen.

Na de open brief van bedrijven als Apple, Google, Microsoft en Facebook aan de Amerikaanse president Barack Obama, is er nu een petitie, ondertekend door een opmerkelijke lijst van vooraanstaande schrijvers uit de hele wereld die staten ervan beschuldigen hun macht systematisch te misbruiken door massale en weerzinwekkende surveillance.

Het Engelse dagblad The Guardian heeft in de afgelopen zes maanden een serie artikelen gepubliceerd over de methoden van massasurveillance van de Britse inlichtingendienst GCHQ en de Amerikaanse NSA, met name over twee van de belangrijkste programma’s die de Snowden-documenten hebben onthuld: PRISM van de NSA en Tempora van de GCHQ. Voor elkaar houden ze de deur open om te verzamelen, op te slaan en gegevens te analyseren van miljoenen telefoongesprekken, e-mails en zoekmachineopdrachten.

Een maatschappij onder surveillance is niet langer een democratie

De onthullingen van Snowden hebben het recht van alle mensen getart en ondermijnd om “ongestoord en niet-geobserveerd te leven”, in hun gedachten, persoonlijke omgeving en communicaties. “Dit fundamentele mensenrecht is van generlei waarde gebleken door misbruik van technologische ontwikkelingen door staten en bedrijven voor massasurveillance.
“Een persoon onder surveillance is niet langer vrij; een maatschappij onder surveillance is niet langer een democratie. Als onze democratische rechten nog wat waard zijn, dan moeten ze zowel in de virtuele als in de echte wereld gelden”.
De schrijvers eisen het recht “voor alle mensen om te bepalen in welke mate persoonlijke gegevens op legale manier mogen worden verzameld, opgeslagen en verwerkt”.
Een digitale rechtenovereenkomst die staten moeten tekenen is de volgende stap. “Surveillance is diefstal. Deze gegevens zijn geen publiek bezit, wij zijn zelf de eigenaar ervan. Als ze worden gebruikt om ons gedrag te voorspellen, dan worden we beroofd van nog iets anders: het principe van de vrije wil is cruciaal voor democratische vrijheid”.

Ian McEwan heeft tegen The Guardian gezegd: “Wat de Leviathan kan, zal hij doen. De staat geeft van oudsher de voorkeur aan zekerheid boven vrijheid. De technologie heeft de staat middelen aangereikt die niet te weerstaan zijn, middelen voor massasurveillance waarvan Orwell versteld zou hebben gestaan. Het is een dwingend proces, tenzij er weerstand komt. Het is duidelijk dat we beschermd moeten worden tegen terrorisme, maar niet tegen elke prijs”.

Noten
¹⁾ A powerful rebuke of mass surveillance, New York Times, 16 december 2013: www.nytimes.com/2013/12/17/opinion/a-powerful-rebuke-of-mass-surveillance.html

²⁾ In Historic Ruling, Federal Judge Declares NSA Mass Phone Surveillance is Likely Unconstitutional, door Trevor Timm, Electronic Frontier Fondation, 16 december 2013: www.eff.org/deeplinks/2013/12/historic-ruling-federal-judge-declares-nsa-mass-phone-surveillance-likely

De verklaring van de schrijvers is tegelijkertijd in 27 landen gelanceerd. De initiatiefnemers hopen nu dat het publiek de petitie gaat tekenen: A stand for democracy in the digital age. Writers against mass surveillance. Zie www.change.org

Rechter sabelt ‘Orwelliaanse’ NSA-surveillance neer, door Andreas Udo de Haes op site Computerwereld, 17 december 2013: http://computerworld.nl (Niet meer beschikbaar)

World’s leading authors: state surveillance of personal data is theft, Matthew Taylor and Nick Hopkins, 10 december 2013: www.theguardian.com

Lees ook: Beroepsorganisaties beseffen te weinig de gevolgen van de informatiseringsrevolutie, door Ab van Eldijk, Blogs Beroepseer: https://beroepseer.nl

Op de site nu.nl staat een interview met de Amerikaanse schrijver Patrick Flanery dat gaat over zijn boek Gevallen land. Hij zegt dat hij tot zijn verbazing ontdekte tijdens het schrijven van Gevallen land “hoe ingeburgerd de ogenschijnlijk futuristische monitor- en surveillancetechnieken al zijn… Op het laatst had ik het idee dat de maatschappij en de moderne technologie zich dermate snel ontwikkelen, dat we het legaal niet meer kunnen bijbenen. Dat we ons niet meer weten te beschermen tegen onze eigen creaties, en geen verweer hebben tegen onze basale instincten: hebzucht, agressie, het plunderen van de aarde. Toch maken maar heel weinig mensen zich druk om dit soort dingen, ongelooflijk.”
Patrick Flanery verbaasd over ‘ingeburgerde big brother’, 18 december 2013: www.nu.nl

U P D A T E

Op 19 december 2013 verscheen er op de site van Webwereld het artikel Webvader schrijft ‘hypocriet’ Nederland boze brief waarin Sir Tim Berners-Lee en ruim 100 activistengroepen de Open Government Partnership (OGP), waar Nederland onderdeel vanuit maakt, betichten van hypocrisie.
De webvader heeft een grote groep activisten en organisaties die strijden voor de vrijheid van meningsuiting (waaronder Oxfam, Privacy International en zijn eigen World Wide Web Foundation) verzameld om een blok te vormen tegen de 62 OGP-landen. Zij prediken openheid, verantwoordelijkheid en toegankelijkheid voor burgers, maar runnen tegelijkertijd het grootste surveillance-netwerk dat de wereld ooit gezien heeft.

Ook zeggen Sir Berners-Lee en consorten dat de vervolging van klokkenluiders strijdig is met het beginsel van openheid van bestuur. In een open brief aan de Open Government Partnership vragen zij alle landen om hun privacywetten te herzien, klokkenluiders te beschermen en meer transparantie bij de huidige werkwijzen van grootschalige surveillance.

“Wij voegen ons bij andere maatschappelijke organisaties, mensenrechtengroepen, academici en gewone burgers in het uiten van onze grote zorgen over wereldwijde overheden, inclusief OGP-leden. Zij onderscheppen en bewaren routineus privécommunicatie van volledige bevolkingsgroepen en doen dat in het geheim, zonder afzonderlijke waarborg en met weinig of geen zinvol toezicht”, schrijven de activisten in een recente brief, waarover The Guardian schrijft.
“Deze praktijken eroderen de ‘checks en balances’ waar deze verantwoording van afhangt, en heeft een zwaar ontmoedigende uitwerking op de vrijheid van meningsuiting, informatie en vereniging. De idealen van openheid van bestuur hebben zonder deze rechten geen betekenis.”

Webvader schrijft ‘hypocriet’ Nederland boze brief,  door Chris Koenis, 19 december 2013, op website van Webwereld: http://webwereld.nl (Techsite Webwereld is opgeheven)

Hans Goslinga van dagblad Trouw schrijft in zijn column van 15 december 2013 over het vertrek van de Nationale Ombudsman: “Alex Brenninkmeijer nam deze week na acht jaar in stijl afscheid van zijn functie als Nationale Ombudsman, met krachtige kritiek op de politiek. In een vraaggesprek met het liberale avondblad noemde hij niet man en paard, maar sprak hij over ‘de politiek’, die te veel een wij-beslissen-houding aanneemt en zichzelf daarmee overwaardeert.

Brenninkmeijer komt de verdienste toe dat hij, veel meer dan zijn voorgangers, het instituut van de Nationale Ombudsman een gezicht heeft gegeven. In de dominante beeldcultuur is het van belang om naast het opbouwen van inhoudelijk gezag herkenbaar te zijn voor het publiek. Dat geldt zeker voor een instituut dat tot taak heeft burgers te helpen die klachten hebben over de overheid. Maar ook om te laten zien dat hindermacht in een democratische rechtsstaat noodzakelijk en nuttig is. De gaande ombudsman, die op 1 januari begint bij de Europese Rekenkamer in Luxemburg, heeft dat goed aangevoeld, net als eerder Pieter van Vollenhoven met zijn Onderzoeksraad voor veiligheid.

‘Kil en ruw’

Dikwijls bewoog Brenninkmeijer zich op en over de grenzen van zijn functie met harde, soms ook politiek geladen kritiek. Hij liet aldus zien niet bang te zijn, nodig om door de politieke bevangenheid van ministeries en coalities heen te breken. Zo waarschuwde hij in 2008 voor de populaire retoriek van politieke daadkracht en bestuurlijke overmoed. Sterk leiderschap propageren, zei hij, staat gelijk aan het propageren van die ene leider en dat is niet verstandig. Een wijs leider weet de burger juist tot actieve participatie te bewegen. Het was daarom kwalijk dat de overheid hem ‘kil, onverschillig en ruw’ bejegende. Dat was tegen het zere been van toenmalig premier Balkenende, die er een jij-bak van maakte: de overheid doet het vaak goed, veel burgers misdragen zich.

De vertrekkende ombudsman trok zijn kritiek deze week door: de politiek zou een bescheidener, meer bemiddelende rol moeten spelen. ‘Geen regeerprogramma’s meer, geen kleine elite die bepaalt. De vraag is ook of het concept politieke partij nog wel werkt. De democratische basis van de partijen is momenteel buitengewoon mager’. Fundamentele kritiek, die nu meer nog dan in de periode-Balkenende haaks staat op de tendens in politiek Den Haag om hindermacht zoveel mogelijk terzijde te schuiven of verdacht te maken.

Platte centenkwestie

Het meest recente voorbeeld is de onwelwillende reactie van staatssecretaris van justitie Teeven op de rechterlijke uitspraak Volkert van der G., de moordenaar van Pim Fortuyn, tot aan zijn vrijlating in mei 2014 maandelijks op proefverlof te sturen. Weliswaar verklaarde hij de uitspraak te respecteren, maar bijna in één adem voegde hij eraan toe dat vanwege de veiligheidsmaatregelen de belastingbetaler op kosten wordt gejaagd. Het moet tot diep nadenken stemmen dat een bewindsman die geacht wordt hoeder van de rechtsstaat te zijn, het recht terugbrengt tot een platte centenkwestie.

Ander recent voorbeeld van de tendens naar een ongetemperde democratie waarin de wil van de meerderheid tot maat der dingen wordt: het initiatiefvoorstel van het VVD-Kamerlid Taverne om een eind te maken aan de rechterlijke toetsing van wetten aan mensenrechtenverdragen, voorop het Europees verdrag voor de rechten van de mens. Volgens Taverne is dat een taak voor de democratisch gekozen Tweede Kamer, niet voor rechters, die zijn benoemd en dus deze legitimatie missen.

Rechtsbescherming

Het voorstel is een frontale en brutale aanval op het principe van de scheiding der machten, de basis van de democratische rechtsstaat. Oud-minister van justitie Hirsch Ballin wees er vorige maand in de Rechtsstaatlezing op dat dit beginsel niet alleen spreiding van macht beoogt, maar ook rechtsbescherming van ieders persoonlijke vrijheid tegenover de meerderheid. Hij voegde daar aan toe: ‘Zelfs als die meerderheid alle reden heeft boos en verontwaardigd te zijn’.

Het is een stuk gemakkelijker mee te buigen met sentimenten dan ferm te staan voor de rechtsbeginselen. Een reden temeer voor tegenmachten als de Nationale Ombudsman om de overheid hinderlijk te blijven volgen. Het aardige is dat Van Vollenhoven en Brenninkmeijer hebben laten zien dat mensen met moed en een onafhankelijke houding het verschil kunnen maken. De Tweede Kamer kan er als controleur van de regering een voorbeeld aan nemen.”

Brenninkmeijer op BNR Radio: “Ga nou eens echt diep de samenleving in”

Op 9 december 2013 sprak Brenninkmeijer op BNR Nieuwsradio, o.a. over de marktwerking in de zorg. Tegen Paul van Liempt zei hij: “De marktwerking in de zorg is een ramp, door de onduidelijke financiële prikkels in het systeem. Den Haag heeft geen oog voor wat zich allemaal afspeelt. Binnen twee à drie jaar dreigt de ramp zich alleen maar te verhevigen. De politiek luistert selectief, maar moet eigenlijk diep de samenleving in. De financiële prikkels in het systeem zijn zo ingewikkeld dat de doorsnee directie van een ziekenhuis zijn eigen begroting niet begrijpt en de toezichthouders, de patiënten en de verzorgden snappen ook helemaal niet wat er in hun financiën omgaat.”

Wat ‘marktwerking’ wordt genoemd is volgens Brenninkmeijer in feite niet meer of minder dan een planeconomie. “Ga nou eens echt diep de samenleving in en stel je heel onbevangen op. Begin nou gewoon bij de mensen die het aangaat en kijk primair naar wat zorg nou betekent. Je kunt heel veel nadruk leggen op het begrip kwaliteit in de zorg, maar uiteindelijk bepaalt de patiënt wat dat is, en dat ziet er heel anders uit dan wat techneuten bedenken. De patiënt wil zekerheid en zorg, dat zijn de kernwoorden.

Doordat de arts in een raar, ingewikkeld afrekensysteem verstrikt is geraakt, zijn we de kern van de zaak – het goede gesprek met de arts – kwijtgeraakt, meent Brenninkmeijer. “Hij moet gaan zitten vinken en computerprogramma’s gehoorzamen en uiteindelijk rolt daar een of andere factuur uit. Het systeem is veel te ingewikkeld en we hebben geen zicht op wat zorg betekent voor mensen.”

N.B. Alex Brenninkmeijer wordt per 1 januari 2014 collegelid van de Europese Rekenkamer voor een termijn van zes jaar. Hij is de opvolger van drs. G.M. (Gijs) de Vries.

Haagse macht vraagt herkenbare tegenmacht, door Hans Goslinga, Trouw, 15 december 2013: www.trouw.nl

Alex Brenninkmeijer: Marktwerking in de zorg is een ramp, door Thijs Baas, 9 december 2013, website BNR Radio: www.bnr.nl