Op 27 februari 2014 neemt Marianna Fotaki deel aan een discussie op het Literary Festival van de London School of Economics and Political Science dat gewijd is aan het essay over narcisme dat Sigmund Freud honderd jaar geleden schreef: Zur Einführung des Narzißmus. Prof. Fotaki is hoogleraar bedrijfsethiek aan de Universiteit van Warwick en gasthoogleraar aan de Universiteit van Manchester. In een blog op de site van de London School of Economics schreef zij een artikel over hoe narcistische elites onze instituties ondermijnen die juist tot doel hebben het publieke belang te bevorderen.

Narcissus is een figuur uit de Griekse mythologie, een knappe jongeman die stierf doordat hij verliefd werd op zijn eigen spiegelbeeld. De term narcisme – voor het eerste gebruikt door Sigmund Freud – is in de afgelopen honderd jaar deel gaan uitmaken van de populaire cultuur, de zakenwereld en de politiek.

Psychoanalytische ideeën vormen een belangrijk raamwerk om de opkomst van de narcistische cultuur in de wereld van arbeid, bestuur en organisatie te kunnen begrijpen. Narcisme is van toepassing op mensen die niet in staat zijn tot empathie, zich niet kunnen binden aan een ander en zich in het geheel niet bewust zijn van de noden van andere mensen of zelfs maar van hun bestaan.
Volgens Fotaki kunnen we narcisme steeds meer waarnemen bij leiders in de zakenwereld. Oorzaak is het late kapitalisme dat gekenmerkt wordt door een toenemende onzekerheid en een meedogenloos streven naar innovatie. In 2000 merkte Michael Maccoby op dat narcisten goed nieuws zijn voor bedrijven, omdat zij passie hebben en nieuwe wegen durven inslaan.

Ze luisteren alleen naar dingen die ze willen horen

Maar zelfs productieve narcisten vormen een risico als ze gescheiden worden van de gevolgen van hun beslissingen en handelingen en als ze er niet direct door geraakt worden. Ze streven ten koste van alles naar het vermijden van het pijnlijke besef van falen. Dat zou een smet kunnen werpen op hun imago. Ze luisteren alleen naar dingen die ze willen horen, ze zijn niet in staat van anderen te leren. Bestuursvoorzitters van grote corporaties worden in de media getypeerd als “psychopaten” die zich vaardig en zonder scrupules een weg weten te banen naar de hoogste treden van de maatschappelijke ladder. Ze zouden fundamenteel verschillen van de rest van de mensheid. Maar dat is nu een onjuist beeld dat het wijdverbreide narcisme en zijn mechanismen vertroebelt.

Susan Long heeft overtuigend aangevoerd dat telkens wanneer instrumentaliteit de relationaliteit*) gaat overheersen, hele samenlevingen gevangen kunnen raken in een toestand van pathologische perversie. Dat wil zeggen dat bij een overheersend narcisme andere mensen (of hele groepen anderen) niet worden beschouwd als de anderen – zijnde als onszelf – maar als gebruiksvoorwerpen. Dat gebeurt bijvoorbeeld wanneer markten als anonieme “virtuele” structuren worden beschouwd en werknemers worden behandeld als te exploiteren marktwaar. Dat soort gedragingen is pathologisch pervers omdat mensen de toestand weigeren te erkennen die ze zelf door hun narcisme hebben gecreëerd.

Publiek beleid is ondergeschikt gemaakt aan deze pathologische afwijkingen. Het loskoppelen van risico en verantwoordelijkheid in de financiële sector betrof niet alleen de perverse prikkels die mensen hebben aangezet tot hebzucht ten tijde van de financiële zeepbel, die wel uit elkaar móest spatten, het betrof ook de beleidsmakers die losgekoppeld werden van de o zo voorspelbare gevolgen van dat beleid.

Een ander voorbeeld is de radicale ommezwaai die Europa heeft gemaakt op het gebied van publiek beleid. In plaats van een fatsoenlijke loonpolitiek, toegang tot betaalbare gezondheidszorg, openbaar onderwijs en een schoon milieu, is men in toenemende mate druk bezig met de inwilliging van een vermeende wens van burgers. Zij zouden hun voorkeur willen uitspreken over de manier waarop de openbare diensten ingericht moeten worden.

Als rechtvaardiging wordt aangevoerd dat burgers wat te kiezen willen hebben tussen verschillende dienstverrichters vanwege de beste kwaliteit. Maar op het gebied van de gezondheidszorg is dat nog maar de vraag. De bewijzen daarvoor ontbreken. In werkelijkheid biedt de keuzelogica van de consument ruim baan aan individualisme en narcistische zelfbevrediging door het ondermijnen van de instituties die de bevordering van het publiek belang tot doel hebben.
Het opnieuw inrichten van openbare instellingen tot “efficiënte” (lees: flexibele en overbodige) business units, de wijdverbreide privatisering van gemeenschappelijke middelen en de vermindering van de waarde van de publieke zaak, zijn nog maar enkele van de manieren waarop dit gebeurt.

Opnieuw betrokken raken bij politieke processen

Fotaki ziet in Groot-Brittannië de gevolgen van deze veranderingen bij de National Health Service**). Het opleggen van een marktethos op medewerkers in de zorg en de nadruk op metingen en het behalen van doelen, heeft geleid tot vervorming van de zorg. Onderzoek heeft aangetoond dat op lange termijn de toestand van kwetsbare en afhankelijke patiënten met psychische aandoeningen ontkend wordt en dat vooral de complexiteit van het behandelen van mensen met psychische problemen systematisch genegeerd wordt. Wat er voor in de plaats komt is nog meer werkdruk en eisen aan het adres van een toch al overwerkte staf medewerkers om wat meer compassie te tonen. Evenzogoed wordt de behoefte van de kant van patiënten aan meer relationele aspecten van de zorg genegeerd omdat die niet past in het lopende bandmodel waarbij een bezoek aan de huisarts afgehandeld moet worden binnen tien minuten.

Institutionalisering en sanctionering van het systeem van dergelijke praktijken, evenals instrumentaliteit dat er een onderdeel van is, wortelen in persoonlijke narcistische processen. Daarin wortelen ook minachting voor sociale en relationele verbanden en de pathologische loskoppeling van de eigen daden. Ze vormen een staat van pathologische perversie op maatschappelijk niveau. Het toenemende narcisme bij de bestuurlijke en politieke elite wordt ook door het grote publiek mogelijk gemaakt dat op hen het eigen verlangen naar macht projecteert, terwijl het de ambivalente gevoelens die uit dit verlangen oprijzen, uitbant. Het continuë vermarkten van openbare diensten illustreert niet alleen de ongevoeligheid van beleidsmakers voor de effecten van hun beleid op degenen die er minder van kunnen profiteren (bijvoorbeeld de minder bedeelde en minder opgeleide burgers), maar ook het appelleren aan het narcisme van kiezers. Het antwoord op de vraag hoeveel keus er mogelijk is en welke onvermijdelijke onderlinge afhankelijkheid er bij die keuze optreedt (keuze tussen rechtvaardigheid of kwaliteit en efficiëntie in de gezondheidszorg) gaan politici en hun kiesdistricten uit de weg.

Een narcistische ontkenning van de werkelijkheid leidt de aandacht van de burgers af van zeer noodzakelijke maatschappijkritiek. Begrijpen hoe narcisme het maken van beleid bepaalt en hoe het steeds meer op een sociaal destructieve manier werknemers overheerst en het publiek manipuleert, is een noodzakelijke eerste stap in de richting van opnieuw betrokken raken bij politieke processen.

Zie: Narcisistic elites are undermining the institutions created to promote public interest, door Marianna Fotaki, blog London School of Economics and Political Science, 21 februari 2014: https://blogs.lse.ac.uk

Noten
*) Instrumentaliteit: middelen gebruiken om een doel te bereiken (als oplossing van maatschappelijke problemen).
Relationaliteit = gericht op de ander, “de mens als knooppunt van relaties”.
**) National Health Service (NHS): het openbare gezondheidszorgstelsel van Groot-Brittannië.

Referenties

Narcissistic Leaders: The Incredible Pros, the Inevitable Cons, door Michael Maccoby in Harvard Business Review, januari 2004: http://hbr.org

The Perverse Organisation and its Deadly Sins, door Susan Long, Karnac Books, 2008: www.karnacbooks.com

What benefits will choice bring to patients? Literature review and assessment of implications, Journal of Health Services, Fesearch & Policy, juli 2008 vol. 13 no. 3 178-184: http://hsr.sagepub.com

Mental illness and its treatment today, door Dr. David Bel, Centre for Health and the Public Interest, december 2013: http://chpi.org.uk

On compassion, markets and ethics of care, door Marianna Fotaki, 27 november 2013, blog Centre for Health and the Public Interest: http://chpi.org.uk

Ten minute appointments are an ‘anachronism’, doctors agree, door Madlen Davies, 26 juni 2013, site Pulse magazine: www.pulsetoday.co.uk/news/lmcs-conferences/ten-minute-appointments-are-an-anachronism-doctors-agree/

Choice is yours: A psychodynamic exploration of health policymaking and its consequences for the English National Health Service, door Marianna Fotaki, in Human Relations journal, december 2006 vol. 59 no. 12 1711-1744: http://hum.sagepub.com

U P D A T E

Video Lecture: LSE Review of Books Literary Festival discussion: Sex and Psychopaths: celebrating 100 years of Freud’s On Narcissism, 26 maart 2914: https://blogs.lse.ac.uk