Redactie Beroepseer

Actie voeren of activisme is volgens de definitie: pogingen van individuen of groepen om op buitenparlementaire wijze, maar binnen de grenzen van de wet, politieke besluitvorming te beïnvloeden. Gaat activisme vooral over strijd, tegenmacht, de barricades op? Of kent het ook andere vormen, zoals intrinsieke drijfveer, van binnenuit? Is een verbreding van het begrip activisme waardevol, of verliest het dan juist zijn scherpte en kracht? Steeds meer mensen vragen zich af: hoe verhoud ik me eigenlijk tot activisme?
Zinnige vragen waarop in het aan activisme gewijde septembernummer *2023) van het Tijdschrift voor begeleidingskunde antwoorden worden gegeven. Naast het ‘klassieke’ activisme, zoals dat van Extinction Rebellion bijvoorbeeld, is er nog een zachtere vorm. Daarover schrijft Gijs Diercks in zijn artikel Ambtelijk activisme als legitiem onderdeel van ambtelijk vakmanschap.
Dr. Gijs Diercks is senior onderzoeker en adviseur van DRIFT – Dutch Research Institute For Transitions, aan de Erasmus Universiteit Rotterdam.^*)

Sociale innovatie

Activisme is, schrijft Diercks, een vorm van sociale innovatie en daarmee een belangrijke veranderkracht in de samenleving die historisch gezien minstens even belangrijk is als haar technologische evenknie: “Nu klimaatontwrichting zichtbaar en dichterbij komt, is het geen verrassing dat ook activisme volop wordt ingezet om het tij te keren en de planeet leefbaar te houden voor huidige en toekomstige generaties. Ook binnen de wetenschap was 2022 een jaar vol activisme. In Eindhoven, Twente en Rotterdam bezetten studenten en werknemers gebouwen. Begin 2023 volgde de UvA. Alhoewel het universiteitsbesturen niet lukte hier fatsoenlijk op te reageren is de discussie over activisme binnen de wetenschap niet nieuw. Een wetenschapper die zich wil uitspreken als activist kan zich gesterkt voelen door een lange traditie, waarin met elkaar normen en kaders zijn ontwikkeld hoe dit activisme eruit kan zien zonder het aanzicht van de wetenschap aan te tasten. Zo is de valse tegenstelling tussen ‘waarden beladen’ activisme en ’waardevrije’ wetenschap door velen al lang losgelaten”.

Ongepast

In de ambtenarij lijkt activisme niet te bestaan. Het wordt vooral als ongepast ervaren. Diercks: “Tot 2022. Een groep Amsterdamse ambtenaren klom toen in de pen om een brandbrief op te stellen: zij kunnen zich niet meer verenigen met het klimaatbeleid, de uitvoering daarvan en de prioriteit die de gemeente Amsterdam eraan geeft. Voor hen is deze ontstane situatie in strijd met hun ambtelijke eed, die vraagt om te handelen wanneer de integriteit en geloofwaardigheid van de ambtenaar in het geding zijn. De brief is intussen al door 1800 Amsterdamse ambtenaren ondertekend”.

De hamvraag is: Mag een ambtenaar activistisch zijn,  zich activistisch gedragen? “Waar ambtenaren neutrale uitvoerders van beleid zouden moeten zijn, ontpoppen zij zich hier als klimaat-activistische burgers en ambtenaren tegelijk”, stelde Bas van Horn^**). Deze taakopvatting schrijft Diercks, past binnen de klassieke bestuurscultuur waarin ambtenaren hun politieke leiding hebben te volgen en zij gehoorzaam en neutraal moeten zijn. De gedachte is dat een onpersoonlijke relatie en het streven naar absolute objectiviteit zou moeten zorgen voor gelijke behandeling, voorspelbaarheid en het voorkomen van willekeur.

Diercks: “Geen gekke gedachte natuurlijk, maar ik heb twee problemen met deze redenering. Ten eerste is het maar de vraag of deze ambtenaren daadwerkelijk buiten de lijnen van hun professionele rolopvatting stappen. Dit activisme is namelijk niet zo particulier als Bas van Horn hier doet vermoeden, en kan wel degelijk voortkomen uit de professionele inschatting van de ambtenaren. Zo kunnen ambtenaren aangeven dat met het huidige beleid het maximum van 1.5 graad opwarming overschreden wordt. Dat het beleid niet in lijn is met de mensenrechten of de Sustainable Development Goals. Dat het beleid niet optelt tot de door de overheid zelf opgestelde doelen of botst met andere beleidsvelden. Daarmee is de kerntaak van de ambtenaar niet veranderd, maar kijkt de ambtenaar simpelweg over de grenzen van het eigen afgebakende beleidsterrein, directe beleidsdirectie of bewindspersoon. Dit is een goed verdedigbare houding gezien de complexiteit van de opgaven waar veel ambtenaren aan werken”.

Normatieve professional

Volgens Diercks behoort het begrip ’normatieve professional’ een rol te spelen in de bredere zoektocht naar ambtelijk vakmanschap^***)  en het goed invullen van een zekere mate van ‘ambtelijke ruimte’ die altijd zal bestaan tussen politieke ambitie en daadwerkelijke uitvoering: “Het is ook een kant van de ambtenarij die langzaam naar de achtergrond is geschoven en dit is problematisch. Zo stelt Eric Pool in zijn boek ‘Tussen macht en moed’ dat waar macht is, ook tegenmacht moet zijn en dat de ambtenarij daar een belangrijke rol in heeft te vervullen.
Wat er gebeurt als die tegenmacht ontbreekt, is de afgelopen tijd pijnlijk duidelijk geworden in bijvoorbeeld de dossiers rond de gaswinning in Groningen en de toeslagenaffaire. Waar waren de ambtenaren die aan de bel trokken?”

Reflexieve monitoring

Diercks ziet ambtelijk activisme als legitiem onderdeel van ambtelijk vakmanschap. Daarbij stelt hij dat we die ruimte niet alleen moeten faciliteren maar ook leren begrenzen door gebruik te maken van reflexieve monitoring en evaluatie, een vorm van procesbegeleiding die bestaat uit een combinatie van theorie en praktische instrumenten voor transitiegericht leren en handelen. “Transitiegericht, dus op zoek naar fundamentele verandering waarbij de overheid ook reflecteert op de rol en positie van de overheid zelf. Waar doet ‘de overheid’ de goede dingen en waar staan we vanuit onze klassieke rol de transitie juist in de weg? En wat kunnen we hieraan doen?”

Met relfexieve monitoring blijft het gesprek over wat wel en niet gepast, effectief en/of legitiem is niet iets theoretisch, maar kan het worden verbonden met het inpassen in de dagelijkse praktijk van het ambtelijk werk.

Lees het hele artikel van Gijs Diercks, Ambtelijk activisme als legitiem onderdeel van ambtelijk vakmanschap, Tijdschrift voor Begeleidingskunde, september 2023: https://beroepseer.nl

Tijdschrift voor Begeleidingskunde verschijnt vier keer per jaar. Onderdeel van het abonnement is de gratis toegang tot het online archief van het tijdschrift  met daarin alle artikelen en eerder verschenen uitgaven. www.lvsc.eu/kennisbank/tsvb-2023-03-thema-activisme

Noten
^*) DRIFT doet onderzoek op het gebied van duurzaamheidstransities. https://drift.eur.nl/
^**) Van Horn, B. (2022). Dwingende ambtenaren, RO Magazine. https://romagazine.nl/artikel/28078/dwingende-ambtenaren
***) Jansen, T., H. Wilmink, G. van Nunen, C. van der Meulen, M. Bokhorst en M. van Leeuwen(2022), Het recht op ambtelijk vakmanschap, https://beroepseer.nl/actueel-in-beroepseer/het-recht-op-ambtelijk-vakmanschap-verschenen/ 

Voordat Leonie Heres haar oratie Collectief moreel vakmanschap uitsprak op 15 september 2023 had zij een gesprek met Binnenlands Bestuur, tijdschrift en journalistieke nieuwssite voor ambtenaren en bestuurders.
Integriteit in de politiek blijkt een voortdurende bron van zorg is. Of het nu gaat om belangenverstrengeling, machtsmisbruik, grensoverschrijdend gedrag of het lekken van informatie, je integer gedragen is in de praktijk moeilijker dan het lijkt. Of liever: het is geen eenvoudige kwestie van ‘goed’ of  ‘fout’.
Heres sprak haar rede in verkorte vorm uit bij de aanvaarding van het ambt van bijzonder hoogleraar Integriteit van het Lokaal Bestuur bij de Erasmus School of Social and Behavioural Sciences. De leerstoel is ingesteld door de Gemeente Rotterdam.

De vraag van Wouter Boonstra van Binnenlands Bestuur: Hoe kwam u tot het thema ‘collectief moreel vakmanschap’?

“Bij integriteit van het openbaar bestuur gaat het vaak over waar het misgaat en over richtlijnen en kaders. Dat is voor bestuurders en ambtenaren niet motiverend, want je hoort vooral wat het niet moet zijn. Maar wat moet integriteit wél zijn? Waar streven we naar? En hoe komen we daar? Collectief moreel vakmanschap betekent dat je wilt dat het openbaar bestuur als collectief hoge ethische normen nastreeft en men zichzelf doorontwikkelt om integriteit te bevorderen. En goed kijkt welke kwaliteiten nodig zijn om daar invulling aan te geven. Ik bepleit dat integriteit niet iets is wat je individueel doet. Veel gedrag ontstaat in samenwerking, overleg, discussie en debat. Integriteit komt tot stand in en door gezamenlijk handelen. Daar moeten we aandacht voor hebben”.

Wat maakt het zo lastig om integriteit in het openbaar bestuur te verankeren?

“Vooral bij bestuurlijke integriteit stappen we er soms te gemakkelijk overheen dat er andere verhoudingen zijn dan in een werkgever-werknemerrelatie. De raadsvoorzitter is bijvoorbeeld niet de baas van de raadsleden. De hiërarchie is anders. Het kan lastig zijn om op te treden, want het zijn gekozen volksvertegenwoordigers en door de raad aangestelde bestuurders. Maar we verwachten wel dat wordt opgetreden. Ook op andere manieren sluiten verwachtingen, gedrag en structuren nog niet goed op elkaar aan. Burgers zijn vaak verbaasd en verontwaardigd over wat er gebeurt. Dat heeft te maken met de aard van het ambt. Meer inzicht is nodig om dat beter te begrijpen en te zien waar mogelijkheden liggen om collectief moreel vakmanschap te versterken”.

Integriteitsparadox

Heres benoemt in haar oratie een paar ‘incidenten’ uit 2006: een wethouder die opstapt, een burgemeester die ‘zichzelf’ laat onderzoeken omwille van een al te gemakkelijk verleende bouwvergunning – integriteitskwesties in de Nederlandse, lokale politiek, die ons in het verleden bezighielden. In 2022 is er volgens de Politieke Integriteitsindex (PII) sprake van 75 gevallen van (vermeende) integriteitsschendingen. Waaronder een burgemeester die een raadslid heeft uitgescholden voor ‘lul’ en ‘gladjanus’ – een opmerkelijke stijging nadat het aantal meldingen de zes voorgaande jaren rond de vijftig lag.

Zijn we in Nederland steeds een beetje minder integer aan het worden? Dat is nog maar de vraag. Volgens Heres kan de (toenemende) aandacht voor integriteit juist leiden tot meer meldingen en discussies over integriteitsschendingen, wat de schijn van een groter probleem kan wekken, zelfs als dit niet noodzakelijkerwijs het geval is. Dit fenomeen wordt aangeduid als de ‘integriteitsparadox’.

Bestuurlijke integriteit is vooral het gevolg van een proces van collectief moreel vakmanschap van politieke ambtsdragers. Waarbij – als het goed is – integriteit diepgeworteld moet zijn in hun interacties, normen en waarden. Om zo een cultuur van integriteit in de politiek te creëren, waarin normen en waarden worden geïnternaliseerd en dagelijks en gezamenlijk worden toegepast.

Downloaden Collectief moreel vakmanschap, door prof. dr. Leonie Heres, Erasmus Universiteit Rotterdam, september 2023: www.eur.nl/media/114780

Moreel gedrag staat niet op zichzelf, door Wouter Boonstra, Binnenlans Bestuur, 15 september 2023: www.binnenlandsbestuur.nl

Leonie Heres ziet ‘collectief moreel vakmanschap’ als voorwaarde voor ‘integriteit’, Overheid van nu, 13 oktober 2023: www.overheidvannu.nl