Alexandra Gabrielli

Als Duitsland in puin ligt, het is 1946, is Hans Fallada bezig met schrijven aan de na zijn dood in 1947 gepubliceerde roman Jeder stirbt für sich allein. Het boek verschijnt ruim zestig jaar later, eind 2010, voor het eerst in een Engelse vertaling en is onverwacht een internationale bestseller. De Amerikaanse titel luidt Every man dies alone; de Britse Alone in Berlin. Binnen enkele maanden worden van het boek honderdduizend exemplaren verkocht.
Rond dezelfde tijd in 2010 verschijnt bij Cossee een volledig herziene Nederlandse vertaling van het boek onder de titel Alleen in Berlijn. Vijf jaar later is het boek aan zijn achtste druk toe. De inhoud is sinds de vierde druk aangepast en aangevuld nadat in een kelder van de oorspronkelijke Duitse uitgever Aufbau Verlag, een rauwere versie was ontdekt. Bovendien bleken enkele pagina’s te zijn geschrapt.

Op het omslag staat een citaat van schrijver Primo Levi die Fallada’s roman heeft getypeerd als “De beste roman die ooit over het Duitse verzet tegen de nazi’s is geschreven”. De eerste Nederlandse vertaling dateert van 1949 en was getiteld Ieder sterft in eenzaamheid; begin jaren 1960 werd het boek opnieuw uitgebracht onder de titel De führer heeft mijn zoon vermoord.
Anne Folkertsma schreef een in 2015 uitgebrachte biografie over Fallada: Alles in mijn leven komt terecht in een boek. Zij heeft Fallada’s briefwisselingen en dagboeken nauwkeurig bestudeerd en laat zien hoe de schrijver begin 1930 met zijn eerste romans Bauern, Bonzen und Bomben en Kleiner Mann – was nun? snel uitgroeide tot een publiekslieveling, die tot de vijf meest vertaalde auteurs behoorde. Een bijzondere aanvulling op Folkertsma’s portret vormen twee indringende verhalen van Fallada over zijn schrijverschap, voor het eerst in Nederlandse vertaling verschenen.

De olifant voelt zich door de muis bedreigd

Alleen in Berlijn begint in juni 1940. De nationaalsocialistische propaganda viert de overwinning op Frankrijk, terwijl in een woonkeuken in de Berlijnse wijk Prenzlauer Berg een diepe rouw heerst. Anna en Otto Quangel hebben bericht gekregen dat hun enige zoon aan het front is gesneuveld. Lange tijd had het arbeidersechtpaar geloofd in de Führer. Het paar volgde hem trouw, maar nu moest het toegeven dat de beloften niet anders dan leugens en bedrog bleken.
In de periode daarna begint Otto Quangel, als teken van verzet, met het schrijven van teksten op briefkaarten die het echtpaar van tijd tot tijd goed zichtbaar neerlegt op de trap van portiekwoningen en de vensterbank van openbare gebouwen in Berlijn. Doel is de mensen wakker schudden. Ze hopen dat hun oproep op de kaarten ertoe bijdraagt dat mensen hun passieve houding laten varen. Stop de oorlogsmachine! Dood aan Hitler!
Al gauw begint de Gestapo, de geheime staatspolitie, te jagen op de daders waarna een moordend kat- en muisspel begint. Pagina na pagina voert Fallada de spanning op. Het net rond het paar sluit zich tergend langzaam. Uiteindelijk worden zowel Otto als Anna, door onachtzaamheid, gearresteerd en op barbaarse manieren verhoord. Familieleden en vrienden zijn ook niet veilig meer. Deze authentieke beschrijving van het dagelijkse leven van Nazi-Duitsland, waar de staatsmachinerie op volle toeren draaide en waar een sfeer hing van angst, terreur en intimidatie grijpt je als lezer aan. Je voelt bijna tastbaar wat het betekent in een  surveillance-maatschappij te leven waarin iedereen voor elkaar op zijn hoede moet zijn, elkaar bespiedt en waarin elk woord verkeerd kan vallen en kan leiden tot twist en beschuldiging met rampzalige gevolgen. In contrast daarmee staan eigenschappen als moed en menselijke waardigheid. Fallada’s boek is een lofzang op juist die eigenschappen.

Fallada modelleerde de Quangels naar het Berlijnse arbeidersechtpaar Otto en Elise Hampel dat zich tussen 1940 en 1943 moedig had verzet tegen de nazis, met de doodstraf tot gevolg. Ze werden geëxecuteerd op 8 april 1943. Achterin Alleen in Berlijn zijn portretten van het echtpaar opgenomen, alsmede een foto van hun voormalige woning in de Berlijnse wijk Wedding met de aan de gevel bevestigde plaquette te hunner nagedachtenis. Er staan ook afbeeldingen in van de door Otto geschreven briefkaarten. Fallada heeft voor zijn roman de dossiers bestudeerd. Het blijkt dat hij zich grotendeels aan de feiten heeft gehouden. Wat Fallada vooral interesseerde aan het geval Hampel, schrijft Almut Giesecke in het Nawoord, is dat het echtpaar Quangel, twee onbeduidende mensen uit het noorden van Berlijn… ”op een dag in 1940 de strijdbijl oppakt tegen de ontzagwekkende machinerie van het naziregime. En het ongelooflijke geschiedt: de olifant voelt zich door de muis bedreigd!”
Jeder Mensch ist wichtig, schreef Fallada: Elk mens doet ertoe.

Dialoog: Wel of niet in verzet komen?

Een voorbeeld van de worsteling om een antwoord te vinden op de prangende vraag of men in verzet moet komen of niet tegen een totalitaire macht is de dialoog van een jong stel:
“Ik denk”, zei hij, “dat die G. allang opgepakt is. Anders hadden we wel weer iets van hem gehoord”.
“Als hij opgepakt is”, hield ze vol, “is het ook onze schuld. We hebben hem in de steek gelaten”.
“Trudel!” riep hij, “ik verbied je zulke onzin ook maar te denken! Wij zijn geen mensen voor samenzweringen. Het enig juiste wat wij konden doen, was ermee ophouden”.
“Ja”, zei ze bitter, “wij horen bij de meelopers en de lafaards”.
…..
“Niet iedereen kan voor samenzweerder spelen, Trudel”.
“Nee, maar we hadden iets anders kunnen doen. Als zelfs een man als mijn vroegere schoonvader, Otto Quangel … illegaal werk doet, schaam ik me ervoor dat wij met onze handen in de schoot zitten”.
“Maar wat kunnen wij dan doen, Trudel? Niets. Denk eens aan al die macht die Hitler heeft, wij tweeën zijn niets daarbij vergeleken. We kunnen niets doen!”
“Als iedereen dacht zoals jij, zou Hitler eeuwig aan de macht blijven. Een moet de eerste zijn die de strijd tegen hem opneemt!”
“Maar wat kunnen wij doen?”
“Wat? Van alles! Wij kunnen oproepen schrijven en aan de bomen hangen! Jij werkt op een chemische fabriek en komt als electriciën op iedere afdeling… Je behoeft maar één hefboom over te halen of één schroef in een machine los te draaien, en een heleboel dagopbrengsten zijn tenietgedaan. Als jij zoiets zou doen, en met jou nog een paar honderd anderen, zou Hitler algauw naar zijn oorlogsmateriaal kunnen fluiten”.
“Ja, en bij de tweede keer zouden ze me al te pakken hebben en dan is het met me gedaan”.
“Dat is precies wat ik altijd zeg: we zijn laf. Wij denken alleen maar aan wat er met ons zal gebeuren en nooit aan wat er met de anderen gebeurt. Bedenk nou eens Karl, je bent vrijgesteld van dienst. Maar als je soldaat moest zijn, zou je toch ook dagelijks in levensgevaar verkeren en zou je het zelfs vanzelfsprekend vinden”.
“Ach, in dienst zou ik ook wel een ongevaarlijk baantje hebben gekregen”.
“Dan zouden anderen voor jou gestorven zijn! Net wat ik zeg. We zijn laf en deugen nergens voor!”

Hans Fallada, (schrijversnaam van Rudolf Ditzen) werd in 1893 in Greifswald, Duitsland geboren en overleed in 1947 in Berlijn. In 1932 werd hij wereldberoemd met zijn boek Wat nu, kleine man? Een groot deel van zijn werk werd pas na zijn dood gepubliceerd, waaronder dus ook Alleen in Berlijn. De laatste grote autobiografische roman van Fallada, Een waanzinnig begin (2014) wordt beschouwd als een vervolg op Alleen in Berlijn. In dit laatste boek meent hoofdpersoon Doll dat de Duitsers, vooral ook degenen die niet actief hebben meegewerkt aan het regime zoals hij, gebrandmerkt zijn als degenen die de wereld in het verderf hebben gestort: “Plotseling begreep Doll dat hij het herstel van zijn levensdagen niet meer zou meemaken, dat misschien zelfs zijn eigen kinderen en kleinkinderen nog onder de smaad van hun voorvaderen te lijden zouden hebben”.

Speelfilm en docudrama

Op 15 februari 2016 ging de verfilming van Alleen in Berlijn in première op de 67e editie van het internationale filmfestival van Berlijn, de Berlinale, met in de hoofdrol Emma Thompson en Brendan Gleeson, een Frans/Duits/Britse co-productie. Regisseur is de Zwitser Vincent Perez. Titel: Alone in Berlin. Duur: ruim 100 minuten. Het is de vijfde verfilming van het boek. In die van 1975 spelen Hildegard Knef en Carl Raddatz de hoofdrol.
In april 2017 draait Alone in Berlin in de Nederlandse bioscopen (Zie trailer van film onderaan).

Op woensdag 23 november 2016 wordt om 22.30 uur een 53 minuten durende gedramatiseerde documentaire over Fallada en de vruchtbaarste jaren van zijn schrijverschap vertoond op het Duits-Franse televisiekanaal ARTE: Fallada – Im Rausch des Schreibens.
De begeleidende tekst vermeldt dat Fallada met zijn romans een open zenuw van zijn tijd raakte. Geen andere schrijver was in staat zo trefzeker de situatie waarin vooral ‘de kleine man’ van zijn tijd leefde, te beschrijven. Hij was een scherp waarnemer, zowel van zijn eigen chaotische leven – hij leed aan alcohol- en morfineverslaving; bracht perioden door in de gevangenis en psychiatrische instellingen – als ook van zijn omgeving. En hoewel Fallada bij verschijnen van zijn eerste roman ten tijde van de Weimar Republiek meteen al een gevierd auteur was, allengs wordt zijn leven getekend door politieke moeilijkheden, huwelijksproblemen en morfineverslaving. Het docudrama gaat niet alleen over het leven van de auteur, maar toont ook de economische crisis waarin de wereld destijds verkeerde, het nazisme en de Tweede Wereldoorlog, gezien vanuit het perspectief van Fallada.

Fallada, Im Rausch des Schreibens, ARTE: www.youtube.com/watch?v=xbgu-2eJ9QM

Auteurspagina Hans Fallada bij uitgeverij Cossee: www.uitgeverijcossee.nl

Recensie: Hans Fallada – Een waanzinnig begin, door Johannes van der Sluis, Tzum, 24 september 2014: www.tzum.info

George Orwells omgekeerde utopie, beschreven in zijn boek Nineteen Eighty-Four wordt werkelijkheid in onze tijd vinden veel mensen. Orwell overleed 66 jaar geleden, in 1950 op 47-jarige leeftijd. Zijn ideeën zitten in ons hoofd, zijn uitspraken worden door ons geciteerd, en we zien zijn waarschuwingen waarheid worden.

Hoe kan dat? vraagt Robert Butler zich af in zijn uitgebreide artikel Orwell’s world in Intelligent life, het tweemaandelijkse magazine van weekblad The Economist. Het magazine heeft sinds maart 2016 een andere titel gekregen: 1843, genoemd naar het jaar van oprichting.

Orwell is vooral bekend geworden door de twee boeken die hij aan het eind van zijn leven schreef, de moderne allegorie Animal Farm en de dystopische roman 1984. Beide zijn een aanklacht tegen de totalitaire staat.
Er bestaat nog steeds geen standbeeld van Orwell in de openbare ruimte, maar in 2017 wordt deze leemte opgevuld. Er komen zelfs twee beelden. Het ene wordt geplaatst bij zijn oude school Eton College, het andere bij de ingang van het nieuwe BBC-hoofdkwartier, Broadcasting House in Londen. Daar komt hij levensgroot in brons te staan, op een hoge sokkel, met een sigaret in zijn rechterhand. Hij lijkt op het punt te staan de onder hem langslopende mensen aan te spreken en uit te nodigen voor een discussie. Op de muur achter hem zal een citaat van hem te lezen zijn: “If liberty means anything at all, it means the right to tell people what they do not want to hear”. Bij Eton College komt een buste van Orwell, ook in brons.

 Schutspatroon van de vrije meningsuiting

De maker van de beelden is Martin Jennings. Na zijn bezoek aan de plek in Londen waar het beeld komt te staan zei hij: “Ik was opgetogen over de plek die bezaaid lag met sigarettenpeuken. Dat is helemaal de plek voor Orwell die zelden werd gezien zonder sigaret. Dat is zijn gezondheid uiteraard fataal geworden. Hij zou een groot deel van de tijd daar zeker in de kou hebben gestaan bij de andere rokers”.
De BBC zag aanvankelijk niets in een beeld van Orwell, hij zou ´te links´ zijn geweest, maar dankzij de inspanningen van o.a. Orwells zoon Richard Blair, de in 2014 overleden Labour-parlementariër Ben Whitaker, de komiek Rowan Atkinson en de toneelschrijvers Tom Stoppard en David Hare gaan de plannen door.
Tot op de dag van vandaag wordt Orwell wereldwijd geroemd en geëerd vanwege zijn pleidooien voor vrije meningsuiting in de politiek en de journalistiek. Onlangs bombardeerde de Financial Times Orwell tot ‘de schutspatroon van ons vak’.

Orwell heeft twee jaar voor de BBC gewerkt, van 1941 tot 1943, voor de Indiase afdeling van de Eastern Service. Hij werd ontslagen toen bleek dat maar weinig mensen naar zijn programma luisterden. De treurige sfeer van zijn roman 1984 blijkt ontleend aan deze periode waarin oorlogspropaganda aan de orde van de dag was. De beruchte ‘Room 101’ uit 1984 waar Winston Smith wordt geconfronteerd met zijn nachtmerries, is genoemd naar een conferentiekamer van de BBC. In zijn dagboek schreef Orwell op 14 maart 1942 dat de sfeer daar zoiets was “als het midden tussen een meisjesschool en een krankzinnigengesticht”, en dat “alles wat we vandaag doen zinloos is, of nog erger dan zinloos”.

Orwell is vandaag beroemder dan in zijn eigen tijd. Zijn eerste vier romans trokken niet erg de aandacht. Daarentegen kreeg hij veel erkenning als essayist en criticus. In die genres was hij formidabel. Met zijn twee laatste romans, Animal Farm en 1984 (gepubliceerd in 1945 en 1948) veranderde Orwells reputatie als schrijver. De twee romans zouden onze gedachten over het leven veranderen.

De belangstelling voor 1984 blijft maar toenemen, aldus de beheerder van Orwells literaire nalatenschap Bill Hamilton: “We verlenen meer vergunningen voor toneeluitvoeringen dan ooit tevoren. We verkopen in nieuwe talen: Bretons, Friuli, Occitaans. Onlangs hebben we voor het eerst Koerdische contracten afgesloten”. Hamilton kreeg onverwacht ook telefoon van een lokale uitgever in Istanboel die duizend exemplaren wilde bestellen om uit te delen onder demonstranten, als onderdeel van een campagne: ”Je realiseert je dan pas goed dat dit boek eigenlijk een stuk politiek gereedschap is. Internationaal is het een absolute topper”.
Momenteel is er zowel een nieuwe Hollywoodfilm over 1984 in de maak, als een nieuwe speelfilm over Animal Farm. Lee Hall – hij schreef het script voor de musical Billy Elliot – is bezig met een script voor een musical van Animal Farm en een televisiebewerking van Orwells debuut Down and out in London and Paris. Hamilton: “We zitten middenin de hoogtijdagen van Orwell. De inkomsten zijn de afgelopen drie jaar gegroeid met tien procent”.

 “Zie je wel, ik heb ‘t gezegd!”

Als je #Orwellian intikt in de zoekbalk van Twitter krijg je een tekst te lezen uit de South China Morning Post waarin staat dat de spreekbuis van de Communistische Partij, de People’s Daily, de pro-democratische demonstranten in Hongkong heeft aangevallen om Orwelliaanse redenen, dat zij ‘anti-democratisch’ zouden zijn. Een artikel in Forbes magazine waarschuwt voor een Orwelliaanse toekomst waarin zelfrijdende auto’s en computerhackers “rijke mensen in het verkeer volgen en de verzamelde informatie verkopen aan criminele bendes van motorrijders”.
Een verhaal in Wall Street Journal gaat over Sonia Sotomayor, een rechter aan het Amerikaanse Hooggerechtshof die waarschuwde dat drones een Orwelliaanse toekomst creëren. In een artikel in Politico Magazine geeft Timothy Snyder, hoogleraar geschiedenis aan Yale-universiteit het advies: “Om Poetin te begrijpen, lees Orwell” (3 september 2014). Hij bedoelt 1984: “De structuur en de wijsheid van het boek vormen een – vaak schrikbarend nauwkeurige – gids voor huidige gebeurtenissen”.

Dit zijn nog maar enkele verwijzingen in een lange rij. Er gaat nauwelijks een minuut voorbij of Orwell wordt wel genoemd op Twitter. Er zijn slechts twee andere schrijvers die een aan hun naam ontleend bijvoeglijk naamwoord hebben gekregen: Dickens en Kafka. Maar naar hen wordt niet zo vaak verwezen als naar Orwell. Er is een cartoon waarop een echtpaar met een halo boven hun hoofd en staande op een hemelse wolk kijkt naar een naderend persoon met ook een halo boven zijn hoofd. “Daar heb je Orwell weer. Bereid je maar voor op nog meer van zijn ‘Zie je wel, ik heb ‘t gezegd!’”
Op de satirische website Daily Mash wordt Orwelliaans door een persoon in een cartoon als volgt omschreven: “Mensen die alles wat je doet in de gaten houden. Zoals mijn vriendin die me zes keer opbelde terwijl ik met mijn vrienden in het café zat. Dat was helemaal Orwelliaans”.

We kunnen ook een andere hashtag gebruiken. Als Orwell zijn eigen naam was blijven gebruiken, dan hadden we nu twee soorten #Blairism gehad. Die van premier Tony Blair en van Eric Blair die een pseudoniem zocht voor zijn eerste boek Down and out in London and Paris voor het geval de armoedige omstandigheden waarin hij verkeerde, zijn familie in verlegenheid zouden brengen. (Het boek is Orwells verslag van de periode die hij doorbracht in de achterbuurten van Parijs en Londen. Om te overleven werkte hij in hotelkeukens). Orwell ontleende de naam aan een rivier in Suffolk, waar zijn ouders woonden.

De invloedrijkste roman van de eeuw

Toen architect Frank Matcham de opdracht kreeg het Grand Theatre in Blackpool te ontwerpen in de jaren 1890, hield dat in dat hij “het mooiste theater van het land” zou gaan maken. Vorig jaar herfst, schrijft Butler, “zat ik onder de fraai gewelfde balkons en flamboyante baldakijnen en keek ik hoe Winston Smit, de held van 1984 op een stoel zat in een hel verlichte martelkamer. Eerst werden zijn vingernagels eruit getrokken, daarna zijn tanden, en vervolgens werd er een stalen kooi om hem heen gezet met een smalle opening waardoorheen een hongerige rat zijn weg kon vinden naar zijn schedel. De tieners in de zaal die waarschijnlijk het boek niet hadden gelezen, keken geschokt toe.
Tien minuten na de voorstelling, toen het theaterpersoneel nog bezig was met het wegwerken van het bloed op de vloer, keerden de acteurs terug naar het toneel en gingen op een rij zitten om vragen te beantwoorden”.
De voorstelling was te zien geweest in heel Groot-Brittannië en had vijf sterren in de beoordelingen gekregen. Iemand uit Lancashire met een trilby-hoed en een paardenstaart vertelde de acteurs dat hij toevallig aanwezig was en dat dit het heftigste toneelstuk was dat hij in zijn leven ooit had gezien. Een andere man met kort geknipt, grijs haar vroeg de acteurs in welke mate zij zich verantwoordelijk voelden voor een toneelstuk met zo’n krachtige politieke boodschap.

Maar een jonge vrouw vooraan met kastanjekleurig haar, opgebonden in een knot, kwam met een wel heel verrassende vraag. De acteur die de rol van Winston had gespeeld was een slank, beleefd type en, hoewel nog jong, reeds kalende. De actrice in de rol van Julia was tenger met donker haar. Hun werd gevraagd of ze “bewust Wills en Kate wilden uitbeelden”. (Wills en Kate zijn de Britse kroonprins William en zijn echtgenote Kate).
Nadat het gelach van het publiek was weggeëbd, zei de acteur in de rol van Winston: “Het is verbazingwekkend hoe mensen dingen zien die we nooit zo bedoeld hebben”.
Indertijd was Orwell voorspeld dat hij dit kon verwachten. William Empson, criticus en auteur van Seven types of ambiguity, schreef Orwell na het lezen van Animal Farm: “Ik vond dat ik je moest waarschuwen… dat je kunt verwachten dat je op grote schaal verkeerd begrepen zal worden”.

Bil Hamilton: “We dachten dat na het jaar 1984 de belangstelling wel zou gaan tanen en uiteindelijk verdwijnen. Het zou allemaal een beetje oubollig worden. Na de val van de Muur dachten we helemaal dat Orwell nu wel tot het verleden zou gaan behoren”. Het tegendeel blijkt waar. 1984 is de invloedrijkste roman van de eeuw.

Lees het hele artikel over Orwell dat nu ook op internet is te lezen:
Orwell’s world, door Robert Butler, Intelligent life, tweemaandelijks magazine (heet sinds voorjaar 2016: 1843), januari/februari 2015: www.1843magazine.com

Plans submitted for George Orwell statue deemed ‘too Left-wing’ by BBC bosses, Evening Standard, 4 april 2016: www.standard.co.uk

Homage to George Orwell: BBC statue wins planning permission. The Guardian, 9 augustus 2016: www.theguardian.com

Enkele uitspraken van Orwell:

Als vrijheid al iets betekent, dan betekent dit het recht om andere mensen te vertellen wat ze niet willen horen.

In een tijd van universeel bedrog is het vertellen van de waarheid een revolutionaire daad.

Het denken kan de taal bederven, maar de taal kan ook het denken bederven.

Vroeg in mijn leven heb ik opgemerkt dat geen enkele gebeurtenis ooit correct in een krant vermeld wordt.

Als u een beeld van de toekomst wilt, stelt u zich een laars voor stampend op een menselijk gezicht – voor altijd.

Mythen waarin geloofd wordt, neigen waarheid te worden.

De snelste manier om een oorlog te beëindigen, is hem te verliezen

U P D A T E

“We need to check your thinking”.
Man investigated by police for retweeting transgender limerick, door Camilla Tominey, The Telegraph, 24 januari 2019: hwww.telegraph.co.uk