George Orwells omgekeerde utopie, beschreven in zijn boek Nineteen Eighty-Four wordt werkelijkheid in onze tijd vinden veel mensen. Orwell overleed 66 jaar geleden, in 1950 op 47-jarige leeftijd. Zijn ideeën zitten in ons hoofd, zijn uitspraken worden door ons geciteerd, en we zien zijn waarschuwingen waarheid worden.

Hoe kan dat? vraagt Robert Butler zich af in zijn uitgebreide artikel Orwell’s world in Intelligent life, het tweemaandelijkse magazine van weekblad The Economist. Het magazine heeft sinds maart 2016 een andere titel gekregen: 1843, genoemd naar het jaar van oprichting.

Orwell is vooral bekend geworden door de twee boeken die hij aan het eind van zijn leven schreef, de moderne allegorie Animal Farm en de dystopische roman 1984. Beide zijn een aanklacht tegen de totalitaire staat.
Er bestaat nog steeds geen standbeeld van Orwell in de openbare ruimte, maar in 2017 wordt deze leemte opgevuld. Er komen zelfs twee beelden. Het ene wordt geplaatst bij zijn oude school Eton College, het andere bij de ingang van het nieuwe BBC-hoofdkwartier, Broadcasting House in Londen. Daar komt hij levensgroot in brons te staan, op een hoge sokkel, met een sigaret in zijn rechterhand. Hij lijkt op het punt te staan de onder hem langslopende mensen aan te spreken en uit te nodigen voor een discussie. Op de muur achter hem zal een citaat van hem te lezen zijn: “If liberty means anything at all, it means the right to tell people what they do not want to hear”. Bij Eton College komt een buste van Orwell, ook in brons.

 Schutspatroon van de vrije meningsuiting

De maker van de beelden is Martin Jennings. Na zijn bezoek aan de plek in Londen waar het beeld komt te staan zei hij: “Ik was opgetogen over de plek die bezaaid lag met sigarettenpeuken. Dat is helemaal de plek voor Orwell die zelden werd gezien zonder sigaret. Dat is zijn gezondheid uiteraard fataal geworden. Hij zou een groot deel van de tijd daar zeker in de kou hebben gestaan bij de andere rokers”.
De BBC zag aanvankelijk niets in een beeld van Orwell, hij zou ´te links´ zijn geweest, maar dankzij de inspanningen van o.a. Orwells zoon Richard Blair, de in 2014 overleden Labour-parlementariër Ben Whitaker, de komiek Rowan Atkinson en de toneelschrijvers Tom Stoppard en David Hare gaan de plannen door.
Tot op de dag van vandaag wordt Orwell wereldwijd geroemd en geëerd vanwege zijn pleidooien voor vrije meningsuiting in de politiek en de journalistiek. Onlangs bombardeerde de Financial Times Orwell tot ‘de schutspatroon van ons vak’.

Orwell heeft twee jaar voor de BBC gewerkt, van 1941 tot 1943, voor de Indiase afdeling van de Eastern Service. Hij werd ontslagen toen bleek dat maar weinig mensen naar zijn programma luisterden. De treurige sfeer van zijn roman 1984 blijkt ontleend aan deze periode waarin oorlogspropaganda aan de orde van de dag was. De beruchte ‘Room 101’ uit 1984 waar Winston Smith wordt geconfronteerd met zijn nachtmerries, is genoemd naar een conferentiekamer van de BBC. In zijn dagboek schreef Orwell op 14 maart 1942 dat de sfeer daar zoiets was “als het midden tussen een meisjesschool en een krankzinnigengesticht”, en dat “alles wat we vandaag doen zinloos is, of nog erger dan zinloos”.

Orwell is vandaag beroemder dan in zijn eigen tijd. Zijn eerste vier romans trokken niet erg de aandacht. Daarentegen kreeg hij veel erkenning als essayist en criticus. In die genres was hij formidabel. Met zijn twee laatste romans, Animal Farm en 1984 (gepubliceerd in 1945 en 1948) veranderde Orwells reputatie als schrijver. De twee romans zouden onze gedachten over het leven veranderen.

De belangstelling voor 1984 blijft maar toenemen, aldus de beheerder van Orwells literaire nalatenschap Bill Hamilton: “We verlenen meer vergunningen voor toneeluitvoeringen dan ooit tevoren. We verkopen in nieuwe talen: Bretons, Friuli, Occitaans. Onlangs hebben we voor het eerst Koerdische contracten afgesloten”. Hamilton kreeg onverwacht ook telefoon van een lokale uitgever in Istanboel die duizend exemplaren wilde bestellen om uit te delen onder demonstranten, als onderdeel van een campagne: ”Je realiseert je dan pas goed dat dit boek eigenlijk een stuk politiek gereedschap is. Internationaal is het een absolute topper”.
Momenteel is er zowel een nieuwe Hollywoodfilm over 1984 in de maak, als een nieuwe speelfilm over Animal Farm. Lee Hall – hij schreef het script voor de musical Billy Elliot – is bezig met een script voor een musical van Animal Farm en een televisiebewerking van Orwells debuut Down and out in London and Paris. Hamilton: “We zitten middenin de hoogtijdagen van Orwell. De inkomsten zijn de afgelopen drie jaar gegroeid met tien procent”.

 “Zie je wel, ik heb ‘t gezegd!”

Als je #Orwellian intikt in de zoekbalk van Twitter krijg je een tekst te lezen uit de South China Morning Post waarin staat dat de spreekbuis van de Communistische Partij, de People’s Daily, de pro-democratische demonstranten in Hongkong heeft aangevallen om Orwelliaanse redenen, dat zij ‘anti-democratisch’ zouden zijn. Een artikel in Forbes magazine waarschuwt voor een Orwelliaanse toekomst waarin zelfrijdende auto’s en computerhackers “rijke mensen in het verkeer volgen en de verzamelde informatie verkopen aan criminele bendes van motorrijders”.
Een verhaal in Wall Street Journal gaat over Sonia Sotomayor, een rechter aan het Amerikaanse Hooggerechtshof die waarschuwde dat drones een Orwelliaanse toekomst creëren. In een artikel in Politico Magazine geeft Timothy Snyder, hoogleraar geschiedenis aan Yale-universiteit het advies: “Om Poetin te begrijpen, lees Orwell” (3 september 2014). Hij bedoelt 1984: “De structuur en de wijsheid van het boek vormen een – vaak schrikbarend nauwkeurige – gids voor huidige gebeurtenissen”.

Dit zijn nog maar enkele verwijzingen in een lange rij. Er gaat nauwelijks een minuut voorbij of Orwell wordt wel genoemd op Twitter. Er zijn slechts twee andere schrijvers die een aan hun naam ontleend bijvoeglijk naamwoord hebben gekregen: Dickens en Kafka. Maar naar hen wordt niet zo vaak verwezen als naar Orwell. Er is een cartoon waarop een echtpaar met een halo boven hun hoofd en staande op een hemelse wolk kijkt naar een naderend persoon met ook een halo boven zijn hoofd. “Daar heb je Orwell weer. Bereid je maar voor op nog meer van zijn ‘Zie je wel, ik heb ‘t gezegd!’”
Op de satirische website Daily Mash wordt Orwelliaans door een persoon in een cartoon als volgt omschreven: “Mensen die alles wat je doet in de gaten houden. Zoals mijn vriendin die me zes keer opbelde terwijl ik met mijn vrienden in het café zat. Dat was helemaal Orwelliaans”.

We kunnen ook een andere hashtag gebruiken. Als Orwell zijn eigen naam was blijven gebruiken, dan hadden we nu twee soorten #Blairism gehad. Die van premier Tony Blair en van Eric Blair die een pseudoniem zocht voor zijn eerste boek Down and out in London and Paris voor het geval de armoedige omstandigheden waarin hij verkeerde, zijn familie in verlegenheid zouden brengen. (Het boek is Orwells verslag van de periode die hij doorbracht in de achterbuurten van Parijs en Londen. Om te overleven werkte hij in hotelkeukens). Orwell ontleende de naam aan een rivier in Suffolk, waar zijn ouders woonden.

De invloedrijkste roman van de eeuw

Toen architect Frank Matcham de opdracht kreeg het Grand Theatre in Blackpool te ontwerpen in de jaren 1890, hield dat in dat hij “het mooiste theater van het land” zou gaan maken. Vorig jaar herfst, schrijft Butler, “zat ik onder de fraai gewelfde balkons en flamboyante baldakijnen en keek ik hoe Winston Smit, de held van 1984 op een stoel zat in een hel verlichte martelkamer. Eerst werden zijn vingernagels eruit getrokken, daarna zijn tanden, en vervolgens werd er een stalen kooi om hem heen gezet met een smalle opening waardoorheen een hongerige rat zijn weg kon vinden naar zijn schedel. De tieners in de zaal die waarschijnlijk het boek niet hadden gelezen, keken geschokt toe.
Tien minuten na de voorstelling, toen het theaterpersoneel nog bezig was met het wegwerken van het bloed op de vloer, keerden de acteurs terug naar het toneel en gingen op een rij zitten om vragen te beantwoorden”.
De voorstelling was te zien geweest in heel Groot-Brittannië en had vijf sterren in de beoordelingen gekregen. Iemand uit Lancashire met een trilby-hoed en een paardenstaart vertelde de acteurs dat hij toevallig aanwezig was en dat dit het heftigste toneelstuk was dat hij in zijn leven ooit had gezien. Een andere man met kort geknipt, grijs haar vroeg de acteurs in welke mate zij zich verantwoordelijk voelden voor een toneelstuk met zo’n krachtige politieke boodschap.

Maar een jonge vrouw vooraan met kastanjekleurig haar, opgebonden in een knot, kwam met een wel heel verrassende vraag. De acteur die de rol van Winston had gespeeld was een slank, beleefd type en, hoewel nog jong, reeds kalende. De actrice in de rol van Julia was tenger met donker haar. Hun werd gevraagd of ze “bewust Wills en Kate wilden uitbeelden”. (Wills en Kate zijn de Britse kroonprins William en zijn echtgenote Kate).
Nadat het gelach van het publiek was weggeëbd, zei de acteur in de rol van Winston: “Het is verbazingwekkend hoe mensen dingen zien die we nooit zo bedoeld hebben”.
Indertijd was Orwell voorspeld dat hij dit kon verwachten. William Empson, criticus en auteur van Seven types of ambiguity, schreef Orwell na het lezen van Animal Farm: “Ik vond dat ik je moest waarschuwen… dat je kunt verwachten dat je op grote schaal verkeerd begrepen zal worden”.

Bil Hamilton: “We dachten dat na het jaar 1984 de belangstelling wel zou gaan tanen en uiteindelijk verdwijnen. Het zou allemaal een beetje oubollig worden. Na de val van de Muur dachten we helemaal dat Orwell nu wel tot het verleden zou gaan behoren”. Het tegendeel blijkt waar. 1984 is de invloedrijkste roman van de eeuw.

Lees het hele artikel over Orwell dat nu ook op internet is te lezen:
Orwell’s world, door Robert Butler, Intelligent life, tweemaandelijks magazine (heet sinds voorjaar 2016: 1843), januari/februari 2015: www.1843magazine.com

Plans submitted for George Orwell statue deemed ‘too Left-wing’ by BBC bosses, Evening Standard, 4 april 2016: www.standard.co.uk

Homage to George Orwell: BBC statue wins planning permission. The Guardian, 9 augustus 2016: www.theguardian.com

Enkele uitspraken van Orwell:

Als vrijheid al iets betekent, dan betekent dit het recht om andere mensen te vertellen wat ze niet willen horen.

In een tijd van universeel bedrog is het vertellen van de waarheid een revolutionaire daad.

Het denken kan de taal bederven, maar de taal kan ook het denken bederven.

Vroeg in mijn leven heb ik opgemerkt dat geen enkele gebeurtenis ooit correct in een krant vermeld wordt.

Als u een beeld van de toekomst wilt, stelt u zich een laars voor stampend op een menselijk gezicht – voor altijd.

Mythen waarin geloofd wordt, neigen waarheid te worden.

De snelste manier om een oorlog te beëindigen, is hem te verliezen

U P D A T E

“We need to check your thinking”.
Man investigated by police for retweeting transgender limerick, door Camilla Tominey, The Telegraph, 24 januari 2019: hwww.telegraph.co.uk