Alexandra Gabrielli

Jos de Blok heeft de brief nog liggen waarin hij de directie van de organisatie waar hij als wijkverpleegkundige werkte waarschuwde voor de ontwikkelingen in de zorg. Dat was in 1993. Ze zouden volgens hem niet goed uitpakken in de wijkverpleging, de gezinszorg en de thuiszorg. Het was de tijd van fusies, alles moest groter en regionaler.
De Bloks profetische blik wat betreft de ontwikkelingen in de zorg is duidelijk gebaseerd op diep inzicht in de werkelijkheid. Hij blijkt een visionaire sociaal ondernemer tijdens een interview met Thijs Jansen van Beroepseer op een werksessie van Vitale lokale samenlevingen in het kantoorgebouw van Buurtzorg Nederland in Almelo. Aanwezig daarbij zijn vijfentwintig deelnemers, afkomstig uit de zorgsector, het sociaal werk, het onderwijs en de politiek.

Buurtzorg is een in 2006 door Jos de Blok opgerichte thuiszorgorganisatie waar kleine, zelfsturende teams van tien tot twaalf personen werken, bestaande uit (wijk)verpleegkundigen en wijkziekenverzorgenden. Buurtzorg begon met een team. Inmiddels zijn er meer dan achthonderd teams, met een omzet van 320 miljoen euro.

Internationaal is Buurtzorg ook bezig met een spectaculaire expansie: in Azië in landen als Japan, China, Korea en Singapore: “We gaan ook naar Taiwan en Hongkong. In Zweden en Amerika zijn we al wat langer bezig. We zijn recent begonnen in Engeland en Schotland. De Schotse overheid heeft gevraagd of we acht projecten willen starten en ondersteunen. In België en Duitsland is een club bezig voorbereidingen te treffen. Ook in Zwitserland, Oostenrijk,Tsjechië, Canada en Australië. We zijn ook in Moskou geweest.
Veel landen zijn op zoek naar hoe ze de gezondheidszorg voor de toekomst het beste kunnen regelen en Nederland staat bekend om zijn lange geschiedenis van primary health care”.
Sinds najaar 2015 staat De Blok met Buurtzorg voortdurend in het nieuws. Eerst vanwege plannen voor het oprichten – met drie anderen – van een nieuwe zorgverzekering. Daarna vanwege zijn aanbod werkzaamheden over te nemen van de bijna failliete thuiszorgorganisatie TSN waar 12.000 medewerkers voor 40.000 cliënten werken in circa 350 gemeenten.

Terug naar de relatie en contact maken met de mensen

Het idee om Buurtzorg te beginnen ontstond “bij mijn afscheid in 1993. Tot 1994 heb ik gewerkt in Lochem als wijkverpleegkundige. De veranderingen in diverse sectoren van de zorg waren toen in volle gang. Men ging fuseren. Er kwamen indicatiecentra. Ik heb toen een brief geschreven aan de directie hoe de ontwikkelingen zouden uitpakken. Die zijn vrijwel allemaal uitgekomen. Ik heb tegen mijn collega’s gezegd bij mijn weggaan dat ik pas tevreden zou zijn als ons vak weer in ere hersteld is”.

In het kantoor van Buurtzorg in Almelo hangt een tekst aan de muur: Buurten is beter dan zorgen. Het is essentieel, zegt De Blok, “dat we weer teruggaan naar de relatie, naar contact maken met de mensen in de wijk en vanuit een vertrouwensrelatie iets opbouwen. Zo kom je te weten wat nuttig is om te doen”.
Buurtzorg is er ook voor jeugd en gezin. In Zaltbommel is Buurtzorg Jong aan de slag gegaan; de kosten zijn nu veertig procent lager dan het jaar daarvoor. Er zijn minder verwijzingen en minder problemen op straat. Jongeren van een vrij grote Marokkaanse gemeenschap daar veroorzaakten nogal eens problemen. Nu werken daar ‘vier stevige Marokkaanse jeugdwerkers’ die contact met de wijk maken en samenwerken met de politie.
Naast Buurtzorg Jong zijn er teams actief op andere terreinen: Buurtdiensten voor huishoudelijke hulp; Buurtzorghuis voor zorg in de laatste levensfase; BuurtzorgT voor psychiatrische zorg thuis, in inmiddels twaalf gemeenten; Buurtzorgpension voor tijdelijk verblijf in een pension; Buurtzorg Kraam voor kraamzorg voor moeder en kind; Buurtzorg Wonen om de wijk vriendelijker te maken zodat mensen niet meer naar een verpleeghuis hoeven.
De Blok: “We krijgen vragen van gemeenten over een dementievriendelijke buurt. Marken bijvoorbeeld wil dat de ouderen niet meer uit Marken weg hoeven en men vraagt ons of we daar een oplossing voor hebben. Natuurlijk hebben we die”.

Het keukentafelgesprek

Een vraag vanuit het publiek betrof decentralisatie. Hoe kijkt De Blok daar tegenaan? Hij zegt het verschrikkelijk te vinden: “Hoe is men op het idee van het keukentafelgesprek gekomen? Mensen voelen zich geschoffeerd, beledigd. Wie gaat nu aan iemand die hulp nodig heeft of een probleem heeft, vragen: heb je er wel goed over nagedacht? Wat mij het meest hieraan stoort is de houding. Als je niet op een empathische manier luistert naar wat mensen mankeert en vandaaruit gaat redeneren, komt er geen goede oplossing. Als je met een vooropgezet doel een gesprek aangaat en opleest wat in de documenten staat… Wat een flauwekul. Zien wat er aan de hand is in een gesprek en van daaruit iets gaan doen, of niet, daar zit de beroepshouding en het vakmanschap. Niet in een strategietje van de gemeente. Af en toe ben ik benieuwd hoe we over tien jaar terugkijken op deze periode, waarin we de meest onnozele zetten hebben gedaan”.

We hebben tien jaar stilgestaan

Volgens De Blok hebben wij de laatste tien jaar steeds meer kennis verloren: “De bestuurders en managers zitten de hele dag met elkaar te overleggen, en de mensen die de hele dag ervaringen opdoen, hebben nauwelijks de ruimte om met elkaar over hun ervaringen te praten. Er is een kloof ontstaan met de jongeren. De kennis wordt gewoon niet meer van generatie op generatie doorgegeven. In de wijkverpleging hebben we tien jaar stilgestaan. Ik ben al vijfendertig jaar lid van de vakbond, maar ik heb wel overwogen eruit te stappen, omdat ik vind dat de vakbonden zich teveel verbonden hebben aan de bestuurders van organisaties en te weinig aan de leden. De vraag is dan wel: waar ligt de legitimiteit van de vakbond? Bij het vak natuurlijk. Dat zou weer topprioriteit moeten worden bij de vakbonden. Aan inhoud, vakmanschap en duurzame ontwikkeling van beroepsgroepen zou weer een positie moeten worden geven”.

Weten door ervaring

Later op de avond geeft Gabriël van den Brink, emeritus hoogleraar maatschappelijke bestuurskunde, een samenvatting waarin hij opmerkt dat mensen die het werk doen beschikken over wat wel ‘tacit knowledge’ genoemd wordt, weten door ervaring, weten door te doen: “Ze kennen de routines, weten waar het over gaat, maar die kennis is niet zomaar in een model om te zetten. Bij dat weten hoort ook een bepaalde manier van kijken, van waarnemen. Weten en nadenken horen bij elkaar. Zien wat nodig is in een situatie, is een element van professioneel weten. De tegenpool hiervan zijn de keukentafelgesprekken. Zij zijn een subtiele vorm van bureaucratie. Als je niet ziet wat nodig is, kun je geen zorg en onderwijs geven en kun je geen politiewerk doen”.

Klik hier voor het hele verslag van het interview met Jos de Blok: De ondernemer en de instelling: https://beroepseer.nl
De werksessies van Vitale Lokale Samenlevingen hebben o.m. tot doel te weten te komen wat sociaal voortrekkers beweegt, wat voor motieven zij hebben en hoe zij hun initiatief weten te realiseren.

Op de foto bovenaan: Thijs Jansen (links) interviewt Jos de Blok

Na negen maanden van voorbereiding wordt op 17 november 2015 het boek Het alternatief voor de zorg – Humaniteit boven bureaucratie gelanceerd in het gebouw van de vereniging voor zorgprofessionals VvAA in Utrecht dat de zinrijke naam heeft meegekregen: In het hart van de gezondheidszorg.
Herman van Hemsbergen, voorzitter van de hoofddirectie van VvAA heet de ruim tweehonderd aanwezigen onder wie de vier redacteuren van het boek welkom: Herman Suchies van de Vereniging Praktijkhoudende Huisartsen en lid van het comité Vrije artsenkeuze; Jos de Blok, directeur van Buurtzorg Nederland; Lewi Vogelpoel, radiologe, VvAA-lid en lid van het comité Vrije Artsenkeuze, en Thijs Jansen, directeur van Stichting Beroepseer.
Speciaal uitgenodigd zijn patiënten en zorgverleners die een bijzondere plaats hebben gekregen in het boek. Want, aldus Van Hemsbergen: “Om u draait het boek”. Hij vertelt dat hij een tijdje geleden op een bijeenkomst was waar werd verteld “dat de zorgverzekeraars de spil van de gezondheidszorg zijn. Toen dacht ik, oké, dan weet ik ook waar al die problemen vandaan komen. Wij denken dat het om de patiënt gaat en de relatie tussen de patiënt en de zorgverlener”.

De VvAA was oorspronkelijk een financiële onderneming, 91 jaar geleden opgericht door een huisarts, een tandarts en een dierenarts, maar heeft zich langzamerhand ontwikkeld in de richting van een maatschappelijke onderneming: een brede dienstverlener in de gezondheidszorg met bijna 120 duizend leden.
Eind 2014 maakte de VvAA zich in een campagne sterk voor behoud van de vrije artsenkeuze die dreigde te worden afgeschaft: “Een belangrijke gebeurtenis. Er is een groot veld aan instellingen en professionals ontstaan die zich allemaal op dezelfde manier uitspraken (…) Die ontwikkeling staat er model voor dat we ernaar streven een actieve rol te spelen in wat wij noemen: het beter maken en het beter laten worden van de zorg”.
Van Hemsbergen wijst er overigens later nog eens op dat het gevaar van afschaffing van de vrije artsenkeuze nog niet is geweken: “Er komen nieuwe aanvallen in dezelfde richting”.

Er moet iets substantieels veranderen

Wat hem betreft raakt zijn collega Kees Brouwer in een film de kern waarom het gaat. Brouwer zegt daarin: Als je patiënt bent en je zit tegenover de zorgverlener dan wil jij dat jij op dat moment de belangrijkste persoon bent voor die zorgverlener.
“Wat we ook belangrijk vinden”, vervolgt Van Hemsbergen, is “dat die zorgverlener zijn vak autonoom kan beoefenen. Dat hij zijn eigen afweging kan maken, samen met de patiënt, en dat hij daarbij zo weinig mogelijk gehinderd wordt door regels die achter bureaus voor heel intelligente mensen bedacht zijn en die niet elke dag met hun voeten in de modder van de gezondheidszorg staan”.

Dat autonome aspect is een belangrijk onderdeel en, voor een groot deel ook de aanleiding, geweest om het boek te maken. Van Hemsbergen besluit zijn introductie met een compliment voor Thijs Jansen, initiatiefnemer van het boek die op zijn beurt vertelt over het ontstaan van het boek. Het idee daarvoor kwam in hem op in december 2014, de periode waarin Edwin Brugman, directeur Kennismanagement en Netwerken van de VvAA druk bezig was met twitteren over de vrije artsenkeuze: “Het viel mij op dat de VvAA in toenemende mate een kritische positie innam ten opzichte van het heersende zorgstelsel. Ik dacht, er moet meer gebeuren dan de vrije artsenkeuze (…) er moet iets substantieels veranderen in het stelsel. Want zo kan het niet meer”.
In het boek is te lezen waarom het niet langer meer kan op de huidige manier. Hoe het dan wel moet? In het boek staan vele wegen – alternatieven – aangegeven die je zou kunnen bewandelen om de menselijke maat terug te krijgen in de zorg.

Uitreiking Het alternatief voor de zorg

De eerste exemplaren van Het alternatief voor de zorg worden door Jos de Blok uitgereikt aan drie duo’s – een arts en een patiënt – die voor het boek zijn geinterviewd. Hij vertelt dat men overal op zoek is naar manieren van werken waar je als vakman of vakvrouw tevreden over kunt zijn en en waar je trots op bent: “Ik zat vanmorgen in Brussel bij mensen van de Europese Commissie. Zij zitten zelf ook te zoeken naar hoe je anders kan organiseren. Volgens mij is het heel simpel. Ik vroeg: praten jullie nog wel eens met patiënten? Als je alleen maar met elkaar blijft praten, dan gaat het echt niet veranderen (…) Hoe het wel kan, daar biedt dit boek een mooie bloemlezing voor aan. Al die verhalen die erin staan raken mensen en die gaan het hele veld veranderen de komende tijd. Dat kan ik nu al voorspellen. Het is een kwestie van tijd. Die tijd is allang begonnen. We proberen door het boek, met name geïnspireerd door Thijs die het allemaal bij elkaar bracht, te laten zien, dat het eigenlijk alleen nog maar moet gebeuren en dat wij best de politici en de verzekeraars daarbij willen helpen. Een beetje van de toren afkomen en luisteren op de plekken waar mensen problemen hebben”.

Goede tips

De Blok verwijst nog naar het Slotmanifest in het boek. “Het is geen protestbrief (…) We hebben een aantal tips voor beleidsmakers en mensen die ermee bezig zijn. Als je nu een beetje van dit en dat doet, wordt het voor iedereen een stuk makkelijker. Een tip gaat over de relatie tussen zorgvrager en zorgverlener. Daar gaat het om. We gaan proberen de kwaliteit voor de kosten te zetten. Dat leidt vanzelf tot besparingen. Het systeem zit nu zo in elkaar dat de nadruk valt op de kosten. Als je de goede dingen doet, leidt dat tot lagere kosten. Als je daarop vertrouwt, hoef je minder lijstjes bij te houden. Het is te gek voor woorden wat er allemaal gerapporteerd moet worden. En niemand doet er iets mee (…) Er gebeuren prachtige dingen natuurlijk. Maar er zijn af en toe teveel belemmeringen en er gaat teveel geld – en dat frustreert mij het meest, honderden miljoenen, miljarden – aan dingen op die voor niemand iets opleveren. Dat zouden we weg moeten strepen”.

De redactie van Het alternatief voor de zorg. V.l.n.r. Lewi Vogelpoel, Herman Suichies, Jos de Blok en Thijs Jansen

De Blok heeft nog een tip, voor de komende Kerstperiode: Lees deze dikke pil, waar je niet omheen kan, en dan …”komen er in januari in de Tweede Kamer voorstellen die je je niet had kúnnen voorstellen!”
Een andere tip komt van patiënte Ingrid Balsma en haar behandelaar Alec Malmberg. Goed luisteren zonder vooroordelen, bespaart volgens hen veel ellende en tijd: “Als je een compleet plaatje hebt van de persoon waar het om gaat, dan kan je ook de juiste zorg aanbieden”.
Tot slot merkt Thijs Jansen op dat het boek tot doel heeft het terugbrengen van vertrouwen in het zorgstelsel. Dat is nodig, en dat willen mensen ook, vooral sinds de protesten eind 2014 tegen afschaffing van de vrije artsenkeuze en de beweging van het Roer moet om, begonnen door een groep artsen die in maart 2015 in een manifest eiste dat politiek en verzekeraars een andere koers moeten gaan varen.

BNR Zorgdebat

Na de uitreiking van Het alternatief voor de zorg, begint om half acht in hetzelfde gebouw van de VvAA het BNR zorgdebat onder leiding van Harmke Pijpers dat live op internet en via de radio te volgen is. Aan het debat nemen deel, naast Jos de Blok: Francis Bolle, adviseur bij de beroepsvereniging Verpleegkundigen & Verzorgenden Nederland (V&VN); Kars Hazelaar, bestuursvoorzitter van thuiszorgorganisatie Opella; Gonda Hervaud, auteur van Een kop geeft geëtter; Jan Kimpen, kinderarts en voorzitter van de raad van bestuur van het UMC Utrecht; Bart Meijman, huisarts in Amsterdam en initiatiefnemer van Het roer moet om; Angela Poort, voorzitter van Vereniging Ouders, Kinderen en Kanker (VOKK).

Pijpers begint het debat met verwijzing naar een recent onderzoek van de VvAA, waaruit blijkt dat zorgverleners hun relatie met de patiënt typeren als volgt: hartelijk, betrokken, empathisch, belangstellend, vriendelijk, laagdrempelig, zorgzaam, transparant, oplossingsgericht, gemoedelijk, begripvol. 63 Procent van de zorgverleners geeft de relatie een acht. Maar de tijd die men zo gezellig, empathisch en oplossingsgericht met elkaar doorbrengt, aldus Pijpers, is wel drastisch gedaald. 70 Procent zegt dat de tijd in de spreekkamer veel korter is geworden vergeleken met tien jaar geleden. En 96 procent ervaart veel meer regeldruk. Dus niet een beetje meer, maar veel meer. En ook zegt de helft van de zorgverleners dat de patiënten wantrouwender zijn geworden. Ofwel, het imago van de zorg wordt er bepaald niet beter op.
Hoogtijd dus om het tij te keren. Een uitspraak van Gorbatsjov, aangehaald door Thijs Jansen kan ons aansporen daar een beetje tempo in te maken: “De geschiedenis leert ons dat als de tijden rijp zijn voor verandering en de overheid weigert of niet in staat is te veranderen, de samenleving begint te ontbinden of er een revolutie begint”.

Het alternatief voor de zorg – Humaniteit boven bureaucatie is dankzij de medewerking van verschillende organisaties en mensen tot stand gekomen. We noemen onder andere de vereniging voor zorgprofessionals VvAA met materiële en immateriële ondersteuning. De Vereniging van Praktijkhoudende Huisartsen (VP Huisartsen). Salmaan Sana, mede-oprichter van de beweging Compassion for Care die vier artsen bereid heeft gevonden om een interview te geven samen met een van hun patiënten. Eric Smit en Eelke van Ark van Follow the money, het multimediaal platform voor financieel-economische onderzoeksjournalistiek.

Het boek is ingedeeld in drie delen. Deel I gaat over de keerzijden van het huidige zorgstelsel. Deel II gaat over het alternatief: humaniteit boven bureaucratie. Deel III bevat het Slotmanifest met tips: Beroepseer + zorg op maat = het alternatief.
Het alternatief voor de zorg is het zevende boek in een serie over Beroepseer. In 2005 verscheen het eerste deel, Beroepszeer. In 2009 volgde Beroepstrots (ook in het Engels verschenen) en in 2010 Sturen op vertrouwen. In 2012 volgde Gezagsdragers, in 2013 Het alternatief – Weg met de afrekencultuur in het onderwijs! In 2015 is er een internationale versie van verschenen, Flip the system, en een vervolg Het alternatief II – De ladder naar autonomie.
Klik hier voor de volledige inhoudsopgave van Het alternatief voor de zorg.

Links: Herman van  Hemsbergen van VvAA. Rechts: Jos de Blok reikt de eerste exemplaren uit aan in het boek geïnterviewde patiënten en hun hulpverleners. Foto onder: Thijs Jansen stelt nog een paar vragen.

Bekijk de fotoserie van VvAA van de boekpresentatie Het alternatief voor de zorg op Flickr: www.flickr.com