Volgens Naomi Woltring wordt de term neoliberaal nogal slordig gebruikt – door voor- én tegenstanders: “Voor mij is marktwerking an sich niet neoliberaal, maar wel zodra de overheid ervoor kiest om publieke taken via de markt te laten lopen en het als haar primaire taak ziet concurrentie te bevorderen”.
Naomi Woltring promoveerde 8 december 2023 aan de Universiteit van Utrecht op het proefschrift De marktconforme verzorgingsstaat 1989-2008, een analyse van de invloed van neoliberale ideeën en beleidspraktijken op de Nederlandse verzorgingsstaat.

Draaideur

Tussen 1989 en 2009 vond een verregaande omslag plaats in neoliberale richting van het Nederlandse economisch beleid, het volkshuisvestingsbeleid en het sociale zekerheidsbeleid. De Nederlandse verzorgingsstaat werd ‘marktconform’ ingericht. Deze hervormingen werden geleid door topambtenaren, politici en wetenschappers die behoorden tot een groep die neoliberale aannames deelde.

Zij bestuurden Nederland via een draaideur waarbij ze elkaar telkens tegenkwamen op wisselende posities: de ene keer in toga, vervolgens met partijspeldje op en dan weer met ambtelijke geloofsbrieven in de hand. In die posities dachten zij beleidsideeën uit, vertaalden die naar wet- en regelgeving, handhaafden ze en reflecteerden ze erop. Via die draaideur bevestigden ze elkaars neoliberale ideeën en gaven daaraan een aura van vanzelfsprekendheid.

Operatie Marktwerking, Deregulering en Wetgevingskwaliteit

Onder Nederlandse beleidsmakers ontstond zo in de jaren negentig consensus over de noodzaak van een marktconforme verzorgingsstaat. Enkel wat tot de minimale kern van de verzorgingsstaat behoorde, diende de overheid uit te voeren. Zaken waar de overheid zich vanuit neoliberaal perspectief niet mee moest bemoeien, waren aan de markt. De operatie Marktwerking, Deregulering en Wetgevingskwaliteit speelde daarbij een belangrijke en tot nu te onderbelichte rol.

Woltring beargumenteert dat deze hervormingen gezien moeten worden als neoliberalisering. Ook stelt ze dat veel van de problemen die nu op de politieke agenda staan, zoals de wooncrisis of toegenomen armoede, wortels hebben in de door haar onderzochte periode

Interview

Marijn Jongsma en Rob de Lange hebben Woltring geïnterviewd voor Het Financieele Dagblad. Hun eerste vraag luidt: U zegt in uw proefschrift De marktconforme verzorgingsstaat dat de neoliberalen beleidsdossiers ‘depolitiseerden’. Wat bedoelt u daarmee?

Naomi Woltring: “Daarmee bedoel ik dat ze deden alsof er geen politieke keuzes werden gemaakt. Door ingrepen als noodzakelijk voor te stellen doe je alsof ideologie of ideeën geen rol spelen, en dat deden ze wel degelijk. Voor de hervormingen in de jaren 90 worden in wetenschappelijke literatuur meestal drie verklaringen gegeven: ze waren noodzakelijk, ze weerspiegelden de voorkeur van de bevolking en ze waren een logische reactie op eerdere gebeurtenissen.

Maar in al die drie verklaringen spelen de opvattingen van beleidsmakers een onderbelichte rol. Met mijn proefschrift heb ik proberen te laten zien: ze doen er wel degelijk toe. Er was een groep van politici, wetenschappers en topambtenaren die voortdurend rouleerden in hun circuits en zó vanzelfsprekend in de neoliberale beleidsrecepten geloofden, dat andere opties niet meer als reëel werden gezien. Het ging vrij snel één kant uit. Ik wil wel benadrukken: het was geen complot. Maar alternatieve geluiden drongen onvoldoende door in die kleine kring van beleidsmakers”.

Naomi Woltring over de accentverschillen tussen politiek links en rechts:
“Binnen de PvdA had je de derde weg, het CDA pleitte voor de zorgzame samenleving. Binnen de VVD ging het dan weer eerder over een ministelsel voor de sociale zekerheid. D66, CDA en PvdA waren voor het neoliberalisme op ambtelijk niveau het belangrijkst. Laatstgenoemde partijen hadden heel veel topambtenaren. De VVD was toen nog niet zo groot, en beschikte ook over minder ambtelijke posities. Behalve dan bijvoorbeeld Gerrit Zalm, als CPB-directeur en minister van Financiën. Maar de consensus was dat het allemaal meer marktconform moest worden, omdat de verzorgingsstaat te duur was en omdat, als we op die voet zouden voortgaan, Nederland zichzelf uit de markt zou prijzen. De kosten van sociale zekerheid en volkshuisvesting moesten daarom omlaag”.

Lees het hele artikel Neoliberale opmars was het werk van een ‘verbijsterend’ klein groepje, door Marijn Jongsma en Rob de Lange, Het Financieele Dagblad, 10 december 2023: https://fd.nl/economie/1499282/neoliberale-opmars-was-het-werkvan-een-verbijsterend-klein-groepje

Promotie Naomi Woltring: Neoliberalisering van de verzorgingsstaat, Universiteit Utrecht, 8 december 2023: www.uu.nl/agenda/promotie-naomi-woltring-neoliberalisering-van-de-verzorgingsstaat

Afbeelding bovenaan is van Gert Altmann