Redactie Beroepseer

’Ze weten niet hoe het is om onderaan te staan” is de titel van een onderzoek naar de rol van gevoelens van afstand tot politici in de belevingswereld van lageropgeleide burgers. Die afstand blijkt een belangrijke reden voor politiek wantrouwen.
Het onderzoek is verricht door Kjell Noordzij, Willem de Koster en Jeroen van der Waal, allen verbonden aan de Master Politics & Society van de afdeling Bestuurskunde en Sociologie van de Erasmus Universiteit Rotterdam. Ze hebben hun bevindingen gepubliceerd in British Journal of Sociology dat in december 2020 een speciaal nummer heeft gewijd aan het onder de loep nemen van de ‘radicaal onverwachte’ gebeurtenissen tijdens het Brexit-referendum en de verkiezingsoverwinning van Donald Trump in 2016. Beide gebeurtenissen legden diepgewortelde onvrede over de politiek onder grote delen van de bevolking bloot. Ze benadrukken de urgentie van een sociologisch begrip van de politieke onvrede onder “groepen die zich gemarginaliseerd, ondermijnd en niet vertegenwoordigd voelen door formele politieke krachten”.

Om erachter te komen wat deze afstand voor betrokkenen betekent en hoe deze een rol speelt in hun politiek wantrouwen voerden de onderzoekers (groeps)gesprekken met zesentwintig politiek wantrouwende, lageropgeleide burgers in diverse provincies. Niet alleen is onderzocht of de ervaren afstand van belang is voor hun denkbeelden over de politiek, maar vooral wat deze afstand betekent voor de lageropgeleiden zelf en hoe het een rol speelt in hun wantrouwen in de politiek.

Gevoelens van culturele afstand

In hun artikel in het online Tijdschrift voor Sociale Vraagstukken schrijven de auteurs:

“Alhoewel zij allemaal een zeker wantrouwen in de politiek deelden, waren de groepen gemêleerd: sommigen maakten onderdeel uit van Gele Hesjes Nederland, waren politiek actief voor de PVV, of spraken hun waardering uit voor Lilian Marijnissen, terwijl anderen niets van de politiek wilden hebben.

Geïnspireerd door sociologen als Arlie Hochschild, waren wij ons bewust van cultuurverschillen tussen interviewers en geïnterviewden die wederzijds begrip in de weg kunnen zitten. Wij hebben geprobeerd om deze zogeheten ‘empathy wall’ af te breken. Bij de werving benadrukten wij daarom onze oprechte interesse in wat mensen zelf van de politiek vinden. Daarnaast spraken wij mensen op locaties die zij zelf voorstelden en werden deelnemers aan de groepsgesprekken door mensen zelf uitgezocht. We gebruikten open vragen om de discussie op gang te brengen, zoals ‘welke politici vind je goed, en welke slecht?’. Veel deelnemers gaven achteraf aan het gevoel te hebben dat zij ‘de kans [kregen] om alles te zeggen’.

Tijdens onze gesprekken voerden gevoelens van culturele afstand tot politici de boventoon. In algemene termen spraken aanwezigen over politici als mensen die in ‘hun skybox’ zitten, ‘mijlenver’ verwijderd van ‘het volk’. Er werd vaak niet precies duidelijk gemaakt wie er onderdeel is van ‘het volk’, maar duidelijk was wel dat menig politicus hiervan uitgesloten is. Het onderscheid tussen politici (‘zij’) en ‘het volk’ (‘wij’) doet sterk denken aan klassieke literatuur over populisme van Margaret Canovan of Cas Mudde, en dankzij onze diepgaande gesprekken zijn we in staat om aan te wijzen wat deze afstand betekent voor de geïnterviewden”.

Neerkijken op politieke voorkeuren

Door verder te gaan dan de vaak genoemde ongespecificeerde kloof tussen het ‘volk’ en de ‘elite’, onthult “They don’t know what it’s like to be at the bottom” het volgende aan de hand van de uitspraken van geïnterviewden:

1. Menig politicus zou niet gevoelig zijn voor de manier waarop ‘het volk’ leeft. Politici ‘kijken naar hun eigen wereldje en daar gaat alles goed en hebben geen weet van [hoe het is om] aan die onderkant te zitten.

2. De manier waarop politici praten. Dit in tegenstelling tot de directe manier van spreken die ‘het volk’ zou kenmerken
Dit zou je vooral zien aan politici die ergens ‘omheen gaan draaien, of niet direct zijn’.

3. Het gevoel dat menig politicus neerkijkt op de politieke voorkeuren, problemen, levensstijlen en manier van spreken van ‘het volk’. Dit gevoel ging vooral gepaard met frustratie, daar waar men zich miskend voelt in het politieke domein: ‘het klootjesvolk’ en de ‘simpele zielen’ hoeven geen vragen te stellen, ‘want jullie weten toch niks’. ‘je wordt weggezet als een tokkie [omdat] je geen scholing heb gevolgd’.

Downloaden onderzoeksrapport “They don’t know what it’s like to be at the bottom”: Exploring the role of perceived cultural distance in less-educated citizens’ discontent with politicians, door Kjell Noordzij, Willem de Koster, Jeroen van der Waal, British Journal of Sociology, december 2020. https://doi.org/10.1111/1468-4446.12800

Lageropgeleiden wantrouwen politici die ver afstaan van hun leefwereld, door Kjell Noordzij, Willem de Koster, Jeroen van der Waal. Tijdschrift voor Sociale Vraagstukken, 7 januari 2021: https://www.socialevraagstukken.nl/lageropgeleiden-wantrouwen-politici-die-ver-afstaan-van-hun-leefwereld/

Foto bovenaan is van Roel Wijnants: Binnenhof, Den Haag, juni 2010. https://www.flickr.com/photos/roel1943/

Donderdag 14 januari 2021 promoveert Joost Westerweel aan de Universiteit van Leiden. In zijn proefschriftonderzoek behandelde hij de vraag in hoeverre de gemeentelijke democratie zoals die juridisch is vormgegeven, aangevuld kan worden met vormen van maatschappelijke democratie die gebruik maken van burgerparticipatie. Bij uitgeverij Wolters Kluwer verschijnt zijn proefschrift, getiteld: Lokale democratische innovatie.
Westerweel werd in 2015 aangesteld als promovendus voor het promotieonderzoek bij de Thorbecke Leerstoel aan de Universiteit van Leiden die tot leeropdracht heeft de decentrale overheden als bestuurlijk, politiek en juridisch systeem.

De titel van het door het Ministerie van Binnenlandse Zaken (BZK) gefinancierde onderzoek luidde: Gemeenterecht als georganiseerde democratie. Over inpassing van nieuwe concepten in bestaande structuren.
Vanaf 1 september 2019 is Westerweel verbonden aan Universiteit Leiden als gastmedewerker aan de afdeling staats- en bestuursrecht.

Westerweels proefschrift verkent uiteenlopende vraagstukken die zich op het gebied van burgerparticipatie en democratie voordoen aan de hand van vier casussen.

Hoe moet zeggenschap eigenlijk georganiseerd worden?

Vragen rondom burgerparticipatie worden in het boek voor het eerst vanuit een juridische invalshoek onder de loep genomen. Hoeveel zeggenschap mag er aan burgers gegeven worden? En hoe moet zeggenschap eigenlijk georganiseerd worden? Kwesties zoals deze worden in Lokale democratische innovatie geanalyseerd en toegelicht.

Nieuwe vormen van democratie

Er wordt steeds meer geëxperimenteerd met nieuwe vormen van democratie en democratische besluitvormingsprocessen. Denk hierbij aan burgerjury’s, burgerbegrotingen en wijkraden. Het is daarbij de bedoeling dat de lokale burgers meer inhoudelijk betrokken worden bij de voorbereiding, besluitvorming en uitvoering van gemeentelijk beleid. Het streven is om uiteindelijk de bestaande lokale democratie aan te vullen met andere vormen van democratie en burgers meer zeggenschap te geven over hun eigen leefomgeving.
Hierbij komen juridische vragen kijken.
De lokale democratie is namelijk niet alleen een zaak van politieke cultuur, maar is ook vormgegeven in wet- en regelgeving. Aan de hand van vier casussen uit de gemeentelijke praktijk geeft dit proefschrift antwoord op vragen zoals:

• Kunnen burgerinitiatieven over juridische bevoegdheden beschikken en, zo ja, welke?
• Hoe mogen zij daar gebruik van maken?
• Hoe verhouden zij zich tot traditionele bestuursorganen als de gemeenteraad en het college van burgemeester en wethouders?

De vier casussen worden getoetst op verenigbaarheid met relevante wet- en regelgeving en met beginselen die ten grondslag liggen aan de geïnstitutionaliseerde lokale democratie.

Meer info over promotie op 14 januari 2021 en bijwonen via live videostream: www.universiteitleiden.nl/agenda/2021/01/lokale-democratische-innovatie

Lokale democratische innovatie, door Joost Westerweel, Universiteit Leiden,  2021: https://scholarlypublications.universiteitleiden.nl/access/item%3A3070950/view

Lokale democratische innovatie, door J. Westerweel, Wolters Kluwer, 2021: https://shop.wolterskluwer.nl/Lokale-democratische-innovatie-sNPLOKDEIN/

Dorien Pessers en Paul Frissen reageren in een interview met Marcel van Hooven voor De Groene Amsterdammer op het eindoordeel van het verslag van het parlementaire onderzoek naar de kinderopvangtoeslagaffaire. In het rapport Ongekend onrecht luidt de conclusie: de overheid heeft de ‘grondbeginselen van de rechtsstaat geschonden’. In al zijn gedaantes – als wetgever, als uitvoerder en als rechtspreker – heeft de staat mensen die al in de hoek zitten waar de klappen vallen, met de laagste inkomens en de minste kansen, zo in de steek gelaten.
Dorien Pessers is emeritus hoogleraar rechtstheorie aan de Vrije Universiteit en de Universiteit van Amsterdam. Paul Frissen is decaan van de Nederlandse School voor Openbaar Bestuur en hoogleraar bestuurskunde aan de universiteit van Tilburg,

In de bestrijding van fraude met de kinderopvangtoeslag tuigde de wetgever – parlement en regering – sanctieregelingen op waarin de goeden onder de kwaden leden: een vergeten handtekening kon voor de overheid al voldoende zijn het levensgeluk van mensen te breken, door hen met beslaglegging op huis en inkomen financieel kaal te plukken. Mede dankzij klokkenluiders in eigen kring kon de uitvoerder – de Belastingdienst – weten dat hij onschuldige slachtoffers maakte en toch ging hij ermee door. Tot aan de hoogste rechtsinstantie, de Raad van State, sanctioneerde de bestuursrechter deze praktijk, volgens de commissie onder meer door het ‘wegredeneren’ van algemene beginselen van behoorlijk bestuur die bedoeld zijn als bescherming voor mensen in nood.

Rechtsbeginselen als goede trouw, proportionaliteit en evenredigheid

De collectieve schuld van alle organen van de staat heeft Dorien Pessers misschien nog wel het meest geschokt in deze affaire. Volgens haar zijn de oerbeginselen uit de rechtsgeleerdheid in het toeslagenschandaal ondergesneeuwd.
Pessers legt uit: “De oudste beginselen van het recht stammen uit het Romeinse recht. Het eerste is: dura lex sed lex, de wet is hard, maar het is nu eenmaal de wet. Dat wil zeggen: daar zitten we aan vast, want de wet behoort tot de orde van de dogma’s. Maar tegelijkertijd beseften de Romeinen goed dat de atrocitas, de hardheid van de wet, verzacht moet kunnen worden, en wel door middel van de kunst van het goede en billijke: de ars boni et aequi. Het recht is dus niet alleen een dogmatiek, maar ook altijd en tegelijkertijd een antidogmatiek. Die beheersing van de dogmatiek én antidogmatiek tezamen maakt de rechtsgeleerdheid uit. Dat is geniaal bedacht door Romeinse rechtsgeleerden. Op die manier ontwikkelden zij het recht als een effectieve sociale technologie die tot op heden haar functie heeft bewezen.
Voor degenen die de wet uitvoeren moet dus altijd een belangenafweging mogelijk zijn, met het oog op de specifieke omstandigheden van een concreet geval. Ze moeten daarbij letten op rechtsbeginselen als goede trouw, proportionaliteit en evenredigheid. Dat is de discretionaire bevoegdheid die uitdrukkelijk in de Algemene wet bestuursrecht is vastgelegd. De kernidee is dat je bij uitvoering van de wet tevens je praktische wijsheid moet laten spreken”.

Minder bemoeizucht van de overheid

Paul Frissen bekijkt de affaire vanuit een andere hoek. Vanwege een mogelijke invloed van het politieke klimaat op ambtelijke beslissingen is hij juist tegenstander van het verlenen van discretionaire bevoegdheden aan de bureaucratie. Frissen: “Ik heb liever geen staat waarin de ambtenaar een hoge mate van beleidsvrijheid heeft. Want: wie geeft die ambtenaar zijn opdrachten? Ik vermoed dat we die beleidsvrijheid van de ambtenaar minder acceptabel vinden als bij de volgende verkiezingen een meerderheid ontstaat die tegen hem zegt: je weet wel wie de vervelende maatschappelijke groepen zijn die jij extra in de gaten moet houden”.

Voor Frissen is de uitkomst van het parlementaire onderzoek opnieuw aanleiding voor een pleidooi om de verzorgingsstaat op een nieuwe leest te schoeien. Zijn conclusie is dat de organisaties van burgers zelf – vakbonden, werkgeversverbanden, maatschappelijke organisaties – de sociale zekerheid meer in eigen hand nemen. “Dus meer aan de maatschappij overlaten, de mensen dingen zelf laten doen. De consequentie is evident: meer verschil, meer variëteit. En ik kan het ook onvriendelijker zeggen: meer ongelijkheid. Maar ook: minder bemoeizucht van de overheid, minder interventiedrang”.
De toeslagenaffaire is volgens hem geen incident, maar een symptoom van een ‘grimmig’ geworden verzorgingsstaat.

Lees het hele artikel De verzorgingsstaat is grimmig geworden, door Marcel van Hooven, De Groene Amsterdammer, nummer 1, 6 januari 2021: www.groene.nl/artikel/de-verzorgingsstaat-is-grimmig-geworden

Foto bovenaan is van Tumisu

2020 eindigt totaal anders dan het begon. Dat geldt ook voor de publieke stemming. Waar in januari 2020 het optimisme en politiek vertrouwen net boven het gemiddelde lag en men heel optimistisch was over de economie, veranderde de stemming aan het begin van de coronacrisis. Terugkijkend op dit jaar, ziet het Sociaal Cultureel Planbureau (SCP) zowel grote schommelingen als constanten in de publieke opinie.

In april steeg het optimisme over Nederland, dankzij de goede coronacijfers van dat moment, de intelligente lockdown en een sterk gevoel van saamhorigheid. In oktober was die stemming omgeslagen en overheerste het pessimisme. Het vertrouwen in de politiek steeg aan het begin van de crisis sterk. In juli en oktober daalde het vertrouwen, maar het ligt nog steeds aanzienlijk hoger dan in januari 2020. Over de economie werd men vanaf april somber en dat bleef de rest van het jaar zo.

Lichtpunten van april maken plaats voor pessimisme

Dit voorjaar was er nog een relatief hoopvolle coronastemming vanwege daling in besmettingscijfers, saamhorigheid en daadkrachtig optreden van de regering, dit najaar overheerste somberheid. Men geeft aan dat dit pessimisme werd veroorzaakt door stijgende coronacijfers, omdat men de corona-aanpak te traag vond en omdat de saamhorigheid van eerder ver te zoeken is. Ook maken veel mensen zich zorgen over de economie. In oktober verwacht 79% van de ondervraagden het komende jaar een verslechtering van de economie. Het is nog niet bekend wat de effecten zijn van de tweede lockdown op de coronastemming. Die stemming is dit jaar beweeglijk gebleken, maar het is waarschijnlijk dat ook in december het pessimisme overheerst. Als de coronacijfers de goede kant opgaan of er zicht is op snelle distributie van een vaccin, kan de stemming mogelijk weer wat optimistischer worden.

Zorgen over omgangsvormen en tegenstellingen

Het gevoel van saamhorigheid en ‘het samen moeten doen’ werden aan het begin van de coronacrisis gezien als één van de lichtpuntjes van de crisis die hoop gaven voor de toekomst. Ook dat gevoel nam vanaf de zomer af. In oktober zijn er weer evenveel zorgen over omgangsvormen en een gebrek aan respect als voor de coronacrisis. Veel mensen maken zich zorgen over anderen die zich niet aan de coronamaatregelen houden. Een meerderheid van Nederland denkt dat de coronacrisis tegenstellingen tussen groepen vergroot. Daarbij maakt men zich zorgen om bestaande tegenstellingen tussen jong en oud of arm en rijk. Ook de controverses over het virus en de maatregelen zorgen voor tegenstellingen. Men maakt zich zorgen over de sociale en economische gevolgen op termijn en over de gevolgen van stress en isolement. Men zegt dat de lontjes van mensen korter lijken te worden. Deze zorgen over tegenstellingen zijn overigens niet nieuw: ook voor de coronacrisis waren de zorgen hierover al groot.

Vertrouwen in politiek nog altijd hoger dan voor de crisis, wel lager dan in april en meer kritiek

Aan het begin van de coronacrisis is het vertrouwen in de politiek sterk gestegen. In juli daalde het politiek vertrouwen. In oktober gaf twee derde de politiek een voldoende – en dat is nog altijd aanzienlijk hoger dan in januari 2020 toen ongeveer de helft van de Nederlanders dat deed. De stijging van het vertrouwen in de regering die we in het voorjaar zagen, is geworteld in afnemend cynisme. Burgers hebben een positievere indruk van de competenties van politici en denken vaker dat politici oog hebben voor het landsbelang. Dit sluit aan bij de manier waarop mensen hun vertrouwen in de regering in hun eigen woorden toelichten. Zij noemen zowel de corona-aanpak als de goede bedoelingen en het harde werken als redenen om de regering te vertrouwen. Vergeleken met het begin van de coronacrisis is de kritiek dit najaar wel gegroeid, vooral op de aanpak van de crisis door de overheid. Er zijn twijfels of de regering wel tijdig genoeg ingreep, over de logica achter de maatregelen. In oktober is een meerderheid voorstander van een strenge overheid en strengere maatregelen, een kleine groep vindt de maatregelen te ver gaan.

Angst voor besmetting, verklaring voor stijging vertrouwen in regering

Ook angst voor een coronabesmetting blijkt een oorzaak van de stijging in vertrouwen in de regering sinds maart. Wie bang is voor een coronabesmetting, geeft aan meer politiek vertrouwen te hebben. Ook is deze groep sinds het voorjaar minder gedaald in vertrouwen, dan bij de groep die geen angst voor corona ervaart. Angst is een bekend onderdeel van de rally ‘round the flag. Dit fenomeen laat zien dat in reactie op een externe dreiging de steun voor politieke leiders stijgt vanwege een hang naar veiligheid. Ook beleidsvoorkeuren over de aanpak van de crisis (aanpak pandemie vs. heropenen economie) beïnvloeden het vertrouwen tijdens de tweede golf. Onder burgers die de economie willen heropenen is de vertrouwensdaling in oktober sterker dan onder burgers die de pandemie zo hard mogelijk de kop in willen drukken. Wat de tweede lockdown betekent voor het vertrouwen in de politiek is nog onduidelijk. Een vertrouwensstijging van de omvang van dit voorjaar is echter niet te verwachten. Dat komt omdat het nu geen plotselinge crisis meer is die ons overkomt en omdat er meer publieke en politieke discussie is over de noodzaak van de gekozen aanpak dan afgelopen voorjaar.

Downloaden Burgerperspectieven 2020/4, door Josje den Ridder, Emily Miltenburg, Eefje Steenvoorden, Tom van der Meer en Paul Dekker, Sociaal Cultureel Planbureau, december 2020: www.scp.nl/publicaties/publicaties/2020/12/28/burgerperspectieven-2020-4