Redactie Beroepseer

De nieuwe school in 2030: hoe maken we leren en werken aantrekkelijk? Mogelijke toekomsten van het onderwijs in Vlaanderen is het verslag van een gezamenlijke verkenning van de toekomst van het onderwijs in Vlaanderen. Het is een gemeenschappelijk initiatief van het Departement Onderwijs en Vorming, de Vlaamse Onderwijsraad en de Koning Boudewijnstichting.
Het verslag is het resultaat van een “intens en productief leer- en ontwerplab”. Een creatief team van tien personen uit binnen- en buitenland, met een diverse expertise èn een passie voor leren en onderwijzen, ging gedurende vijf dagen in gesprek met elkaar, met (andere) experts en met mensen die in het onderwijs actief zijn. Ze dachten samen na over een “gewenste toekomst” voor het onderwijs in Vlaanderen. Hun gepassioneerde discussies, leermomenten, ontwerpideeën en actievoorstellen vatten ze in dit document samen. Sommige toekomstconcepten bouwen voort op wat al leeft, maar wat nog onvoldoende (h)erkend wordt. Andere zijn uitdagend en stellen de bestaande kaders ter discussie.

Er stonden twee kernvragen en -opdrachten centraal in het leer- en ontwerplab:
1. Hoe maken we van “de school” in 2030 een aantrekkelijke leer- en werkplek?
Opdracht: gewenste toekomstconcepten ontwerpen; uitdagende voorstellen schetsen.
2. Wat moeten we ondernemen om die richting uit te gaan?
Opdracht: het omschrijven van hefbomen en een strategie voor verandering.

De toekomstconcepten die werden ontwikkeld, willen stereotypen overstijgen en het maatschappelijke debat over het doel, de rol, de organisatie en het besturen van het onderwijs inspireren. Ze nodigen met andere woorden uit tot gesprek. Ze kunnen verrijkt, bijgesteld of zelfs ter discussie gesteld worden. Het gaat dus niet over gelijk hebben of ongelijk krijgen.
Stilstaan bij de concepten is een manier om onze huidige overtuigingen te evalueren, het heden te bevragen en onze veronderstellingen over wat er kan gebeuren of niet kan gebeuren, scherp te stellen. We vergeten immers te vaak dat onze huidige keuzes en handelingen de toekomst vormgeven.

Enkele markante punten uit het rapport

1. Learning Park
Het Learning park kan mettertijd een aantrekkelijk en effectief alternatief worden voor de huidige scholen. Het Learning Park is een zowel fysieke als virtuele plaats. Er is een grote variatie aan open en gesloten ruimtes die uitnodigen tot ontmoeting en dialoog. De schaal kan variëren, afhankelijk van de ruimtelijke – en in 2030 vooral stedelijke – context, maar er is alleszins betrokkenheid bij de wijk, de buurt. De inbedding in de lokale gemeenschap is cruciaal. Een Learning Park is een plek waar leeractiviteiten georganiseerd worden, maar waar ook plaatselijke sportclubs, cultuurverenigingen, maatschappelijke organisaties, buurtwerkingen, lokale overheden… hun plaats vinden. De fysieke plek van een Learning Park is sterk verbonden met het dagelijkse leven.
Kinderen en jongeren zitten niet langer een hele dag in een klas. Het leer- en ontwerplab schetst een ander toekomstbeeld: op een gewone dag kunnen leerlingen gedurende enkele uren in een vaste leergroep bijvoorbeeld talen en wiskunde leren, maar het grootste deel van de dag zijn ze bezig met projecten waarin ze hun competenties actief ontwikkelen. Zo’n beeld veronderstelt dat leerlingen volop over mogelijkheden beschikken om eigen keuzes te maken voor hun leertraject. Bovendien kunnen ook vrijetijdsactiviteiten een plaats vinden binnen de leeromgeving.

2. Ingrijpende verandering in rol van lerarenstaf
Leraren zullen niet langer alleen ‘lesgeven’. Er wordt geïnvesteerd in een team van volwassenen, een ‘leerteam’, dat bestaat uit mensen met een complementaire kennis en complementaire vaardigheden, zowel ‘praktische’ als ‘academische’. Het team ondersteunt de betrokkenheid, de samenwerking en het leren van en door leerlingen. Learning Parks zullen vrijer en flexibeler het personeelsbeleid voor hun lerarenstaf kunnen invullen. Leraren van hun kant krijgen de kans om hun job te heroriënteren volgens hun eigen ervaringen, verwachtingen en competenties. Ze kunnen naar keuze meer belang hechten aan activiteiten in verband met het leren zelf, het coachen of het projectmanagement.
Zij worden bovendien bijzonder gewaardeerd: het zijn spilfiguren in het omgaan met complexiteit.

3. Een coöperatieve gemeenschap – naar een lokaal gegeven
In het denken over de toekomst van het onderwijs in 2030 is meermaals gesuggereerd om onderwijs sterker vorm te geven vanuit een betrokkenheid van veel stakeholders. Dit is een verdere vertaling van het uitgangspunt “Onderwijs is van iedereen”. Het centrale idee is om een zo groot mogelijke groep mensen uit de lokale samenleving verantwoordelijk te maken voor – en engagement te laten opnemen in – de inrichting van een Learning Park. In een dergelijk model is iedereen een volwaardige partner en verantwoordelijk voor de globale resultaten. Deze visie en organisatievorm vinden we terug in een “coöperatieve gemeenschap”. De lokale gemeenschap krijgt hierdoor een meer directe verantwoordelijkheid voor een Learning Park. Dit impliceert dat de centrale rol van de overheid afneemt en in de toekomst dus kan veranderen.

4. Gestandaardiseerde toetsen verdwijnen
Vanaf 2030 zullen de traditionele toetsmethoden worden vervangen door de zogeheten “dynamische evaluatie”. Die biedt leerlingen veel meer mogelijkheden dan de meer traditionele toetsmethoden om te laten zien dat ze vaardigheden hebben aangeleerd en dat ze die ook kunnen aanpassen.

5. Een alternatief betaalmiddel – naar een betrokken samenleving dankzij de edu
De edu is een alternatieve munt én een fondsensysteem. Het centrale idee is dat leerbegeleiders edu’s kunnen verdienen voor bepaalde initiatieven en projecten die zij opzetten. Edu’s kunnen aangekocht worden door bedrijven en non-profitorganisaties die belang hebben bij projecten of initiatieven, en waarvoor ze graag leerlingen willen inschakelen. Edu’s kunnen worden gebruikt om diensten te betalen en projecten op te zetten waar een Learning Park en diverse stakeholders/partners bij betrokken zijn
Voorbeeld: Seniorencentrum Chérie is op zoek naar een gemotiveerd team van jonge mensen tot 16 jaar om wekelijks de activiteitennamiddag voor te bereiden en te begeleiden. Het kan gaan over spelnamiddagen, bewegingsactiviteiten, vertelactiviteiten, uitstappen, wandelingen, gezellig samenzijn… Het is de bedoeling de activiteiten niet enkel voor te bereiden en te begeleiden, maar ook in gesprek te gaan met senioren en te achterhalen hoe de activiteitennamiddagen nog kwalitatiever kunnen worden ingevuld.Daarvoor wordt van de jongeren verwacht dat ze een actieplan opstellen voor het werkjaar 2031-2032. Vergoeding gebeurt in edu’s en wordt in onderling overleg bepaald.

Het 48 pagina’stellende rapport De nieuwe school in 2030: Hoe maken we leren en werken aantrekkelijk? januari 2014, kan gratis worden gedownload: https://onderwijs.vlaanderen.be

Bekijk ook de video Toekomstproject onderwijs 2030: http://vimeo.com/88178678

Meer info op: De school als aantrekkelijke leer- en werkplek in 2030: https://onderwijs.vlaanderen.be

Het artikel Overheid, neem docent rechtstreeks in dienst van docente wiskunde Karin den Heijer op 7 maart 2014 in de Volkskrant heeft een stortvloed aan reacties opgeroepen. Het nieuws van 4 maart dat er 500 miljoen euro extra aan onderwijsgeld vrijkomt, vond Den Heijer goed nieuws, maar ze vroeg zich af of dat geld ook goed besteed zal worden door de onderwijsinstellingen? Zij zijn er zelf verantwoordelijk voor hoe zij deze middelen inzetten om de kwaliteit van hun onderwijs te verbeteren.

“Op het Jeugdjournaal gaf een leerlinge haar commentaar”, schrijft Den Heijer: “‘Dat is lastig kiezen. Van een leraar leer je, maar een conciërge is ook belangrijk.’ Dit meisje slaat de spijker op zijn kop. Het is onverantwoord om scholen te laten kiezen voor de leraar of de conciërge. Beiden zijn een basisvoorwaarde voor goed onderwijs”.
Den Heijer is het er niet mee eens dat schoolbesturen die 500 miljoen euro extra helemaal naar eigen inzicht kunnen besteden. Zij vindt dat schoolbesturen de gelden niet goed besteden, dat het geld niet bij de juiste mensen, de docenten, terechtkomt, maar opgaat aan onzinnige cursussen als groeien tot excellente leraar of Kennismaking met de 7 habits voor leraren of het inhuren van externe reken-consultants“.

Den Heijer stelt dat: “de besteding van publiek geld een publieke aangelegenheid is waarover de overheid moet waken. Lesgevend en ondersteunend personeel horen rechtstreeks in dienst te zijn van de overheid”…

René Kneyber, wiskundeleraar en mede-redacteur van het in oktober 2013 verschenen boek Het alternatief – weg met de afrekencultuur in het onderwijs! heeft een reactie geschreven op Karin den Heyers artikel in de Volkskrant. Hij schrijft:

Docenten zijn slap, laks en slaafs; stop daar toch eens mee!

Wiskunde-docente Karin den Heijer pleit in de Volkskrant van 7-3-2014 ervoor dat docenten rechtstreeks in dienst komen van de overheid. Dat is typerend voor de slappe, lakse en slaafse houding van Nederlandse docenten. Onderwijzers zouden hun zinnen juist moeten zetten op zelfbestuur.

Onderwijsbesturen zijn al een hele tijd de kop van jut in het onderwijs. Sinds de introductie van de lumpsum zijn de kosten van het onderwijs met 60% toegenomen, bij een nagenoeg gelijk aantal docenten en een gelijk aantal leerlingen, en niemand heeft overzicht over hoe dat geld besteed wordt. Docenten en leerlingen merken van al dat geld enkel dat ze er niks van terugzien, maar moeten regelmatig in de krant lezen dat onderwijsbesturen geld oppotten, over de balk smijten met panden aan de Zuid-as of skyboxen bij FC Twente of gewoon door het in eigen zakken te steken. Dat onderwijsbestuurders bovendien ook nog eens zelden op de werkvloer te vinden zijn, draagt helemaal niet bij aan hun inmiddels toch al breekbare imago.

Dat er 500 miljoen extra wordt uitgetrokken voor het onderwijs, levert dan ook geen enthousiasme op op de werkvloer. Die merken daar uiteindelijk te weinig van, constateert Karin den Heijer terecht. Het is natuurlijk potsierlijk dat van al dat geld er maar weinig van tot een verbetering van het primaire proces zal leiden. En dat moet beter, dat ben ik met mijn collega eens, maar het voorstel om docenten dan maar in dienst te plaatsen van de overheid daar begrijp ik helemaal niets van.

Het is om te beginnen al een bizar uitgangspunt dat de overheid een betere werkgever zou zijn, terwijl we op tal van terreinen kunnen zien dat dat niet zo is. Wat dat betreft is het tekenend voor de ‘vrijwillige slavernij’ die veel docenten kenmerkt. Omdat de ene meester niet voldoet, zou het geselen door een ander beter of wenselijker zijn. De continue klaagzang van onderwijzers betreft dan ook vooral hoe het top-down-bestuur zou moeten verbeteren. Maar dat is van hetzelfde laken een pak. Daar blijft onderwijs maar van in dezelfde krampachtige cirkels ronddraaien.

Ja er zijn problemen, maar die afstand tussen overheid en onderwijs is een noodzakelijke, volgens filosofe Hannah Arendt. En om de problemen te overwinnen zouden we die afstand niet moeten verkleinen, maar nog verder moeten vergroten. Het best onderbouwde idee om docenten onder het juk en de willekeur van bestuur en overheid weg te halen is zelfbestuur, docenten besturen zichzelf en elkaar. Geef docenten veel meer zeggenschap over fundamentele zaken in het onderwijs zoals de besteding van geld, maar ook het ontwerp van roosters, curriculum en de aanname, beoordeling en het ontslag van leraren, schoolleiders en bestuurders door middel van collectieve autonomie. Uit internationaal onderzoek blijkt dat dan pas het onderwijs ook fundamentele sprongen vooruit zal maken .

Maar dat vraagt ook om een zekere beroepshouding bij leraren. Dat zij beseffen dat zij zelf de verantwoordelijkheid moeten nemen om de eerste stappen te zetten naar dat zelfbestuur. En dat zij verantwoordelijkheid moeten nemen voor die verantwoordelijkheid. En daarom niet altijd maar moeten klagen over hoe ze behandeld worden door ‘de baas’. Want dan neemt uiteindelijk niemand onze beroepsgroep meer serieus.

Overheid, neem docent rechtstreeks in dienst, door Karin den Heijer, 7 maart 2014 in de Volkskrant: www.volkskrant.nl

 U P D A T E

Karin den Heijer dient René Kneyber van repliek in haar artikel Het juiste alternatief? op de website van Didactief – Opinie en onderzoek voor de schoolpraktijk, 20 maart 2014: www.didactiefonline.nl

Goed vakmanschap moet zichtbaarder worden. Daarom wordt de meester en gezel formule verder uitgebreid in het beroepsonderwijs. Dit opleidingsprincipe wordt sinds de middeleeuwen succesvol gehanteerd om vakkennis over te dragen van meester naar leerling. Op dit moment zijn het vooral ambachtelijke branches die er mee werken. Binnenkort starten ook studenten van nieuwe mbo-opleidingen met dit traject, zoals media- en gameontwikkelaars.
Dat maakte minister Jet Bussemaker van Onderwijs op 6 maart 2014 bekend. Doel is meer aandacht voor talentontwikkeling in het beroepsonderwijs en meer waardering van ambachtelijke vaardigheden. Het voorstel van de bewindsvrouw is één van de uitkomsten uit haar MBO Tour en maakt deel uit van een breder excellentieprogramma voor talentvolle mbo-studenten. Bussemaker stelt hiervoor een bedrag van €25 miljoen beschikbaar.

Speciale route voor vaktalent

Bij de patissiers, goud- en zilversmeden, schoorsteenvegers en de ijsbereidersbranche maken meester-gezelrelaties gericht op het overdragen van het vak onlosmakelijk deel uit van de manier van werken. Dat geldt ook voor de horecabranche, waar toptalenten kunnen uitgroeien tot meesterkok, meestergastheer of wijnmeester. In het meester/gezel-model leert die gezel de basis van het vak op school, maar wordt hij of zij uiteindelijk in de praktijk een meester. Het is aan de branche om vervolgens de meestertitel toe te kennen als bewijs van excellent vakmanschap.
Minister Jet Bussemaker wil de opleidingsroute nu ook uitbreiden naar andere branches: “Zonder goede vakmensen is ons land nergens. De meestertitel maakt goed vakmanschap beter zichtbaar en laat jongeren zien dat zij met een mbo-diploma op zak kunnen doorgroeien naar topniveau. Ontdekken, leren en doorgroeien stopt immers niet bij het behalen van je mbo-diploma. Vaktalent moet zich kunnen ontwikkelen tot een volleerd vakman of vakvrouw en kunnen opklimmen tot een echte meester. Deze meesters zijn vervolgens weer belangrijke rolmodellen voor jongeren.”

Ambachtsector smeerolie van Nederlandse economie

Voorzitter Michaël van Straalen van MKB-Nederland is voorstander van bredere invoering van de meestertitel: “Met een jaaromzet van 110 miljard euro is de ambachtssector de smeerolie van de Nederlandse economie en de samenleving. De meestertitel laat zien dat vakwerk, ‘ambachten’, serieus worden genomen en worden erkend als ruggengraat van onze economie. We hebben ze ook hard nodig. Stel je voor dat je geen sleutelmaker meer kunt vinden of een onderhoudsmonteur voor je CV.”

Eerder pleitte ook de Sociaal Economische Raad voor bredere invoering van de Meestertitel.

Mbo Tour

Minister Bussemaker reisde afgelopen maanden naar verschillende regio’s om met mbo-studenten, docenten, schoolbestuurders en bedrijfsleven te praten over de huidige en toekomstige ontwikkelingen in het middelbaar beroepsonderwijs. Meer aandacht voor en erkenning van vakmanschap was één van de thema’s tijdens haar tour.

Meester-gezel route uitgebreid naar nieuwe sectoren, 6 maart 2014, website Ministerie van Onderwijs, Cultuur, Wetenschap:Ga naar Sitearchief van Rijksoverheid en type in zoekveld van grijsgekleurde linkerkolom de titel van nieuwsbericht: https://rijksoverheid.sitearchief.nl/#archive

Over de MBO Tour van minister Bussemaker – Een toekomstbestendig MBO, zie bijvoorbeeld het bezoek van de minister aan de SVO Vakopleiding Food in Rijswijk, Rijksoverheid: https://beroepseer.nl
Video van de MBO Tour: www.youtube.com

Op 22 januari 2014 hield de vaste Kamercommissie voor Onderwijs, Cultuur en Wetenschap (OCW) een openbare hoorzitting/rondetafelgesprek over vakmanschap en onderwijs. Lees meer hierover op site van Beroepseer: https://beroepseer.nl

In het tijdschrift Didactief van januari/februari 2014 stond een discussie tussen vier hoogleraren over toetsing, dat volgens Dick van der Wateren bleef steken op het niveau van wel of geen afrekencultuur. Van de Wateren is docent aan een middelbare school in Haarlem. Hij becommentarieert op de site van Didactief in zijn blog Onderwijs is geen wedstrijd de discussie tussen de vier hoogleraren:

“Of er nu wel of niet wordt afgerekend in het Nederlandse onderwijs is op een bepaald moment een woordspelletje. In elk geval twee van de gesprekspartners, Scheerens en Maassen van den Brink, vinden dat toetsen moeten worden gebruikt om scholen ter verantwoording te roepen.

Echter, in tegenstelling tot de deelnemers aan het rondetafelgesprek hebben scholen en leraren zelf last van een afrekencultuur. Die houdt in dat ze verantwoordelijk worden gesteld voor de toets- en examenresultaten van hun leerlingen. Daar is op zich niets op tegen, mits rekening gehouden wordt met omstandigheden waarop scholen geen invloed hebben, zoals sociaal-economische achtergronden. En dat gebeurt niet altijd.

Bizarre schommelingen

Als we kijken naar de scholenranglijsten van Dronkers (De Volkskrant), dan zien we bizarre schommelingen. Bij sommige van de onderzochte scholen springen de cijfers heel wild op en neer, van een 3 (soms zelfs een 2) het ene jaar naar een 6 of een 7 het andere jaar, om een jaar later weer een paar punten omlaag te duikelen. Die grote verschillen zouden alleen te verklaren zijn als de scholen waarvan de cijfers sterk op- en neergaan jaar na jaar het grootste deel van hun personeel vervangen – een onwaarschijnlijk scenario.

Ook is vaak geen enkel verband te zien tussen bijvoorbeeld de vmbo-, havo- of vwo-afdeling van eenzelfde school. Ook dat is raar, want ik ken veel scholen waar docenten lesgeven in meerdere afdelingen tegelijk, waardoor vwo, havo en vmbo vrijwel nooit autonome eilanden binnen een school zijn. Vrijwel zeker spelen toevallige omstandigheden, zoals de samenstelling en achtergrond van een bepaalde leerjaargroep, instroom van de basisscholen en andere factoren, een veel belangrijker rol in de schommelingen.

Het is heel onwaarschijnlijk dat de Dronkers-cijfers een goede afspiegeling zijn van de kwaliteit van een school. Maar de manier waarop ze in de media worden gepubliceerd kan evengoed schadelijk zijn. Een school die van Dronkers een zware onvoldoende krijgt, zal dat zeker merken in de aanmeldingen het jaar daarop, ook al heeft dat cijfer niets met de kwaliteit van de school te maken.

Leerkrachten en docenten voelen kortom de druk van de afrekencultuur. Het is misschien nog niet zo erg als in de VS – maar moet het dan zover komen? – waar leraren op grond van uiterst aanvechtbare criteria worden ontslagen en openbare scholen worden gesloten. Maar ook hier voelen leerkrachten zich door de schoolleiding en het bestuur onder druk gezet om hoger te scoren en te trainen voor de Cito-eindtoets. Is dat erg? Ja, dat is erg, omdat kinderen dan terechtkomen op een niveau in het voortgezet onderwijs dat ze uiteindelijk niet aan kunnen. Dat is met name erg voor die kinderen, maar ook voor de scholen die daardoor lager scoren op allerlei lijstjes. En het is erg omdat door de toetstraining het onderwijs noodgedwongen versmalt. De hooggeleerde discussiepartners zouden er goed aan gedaan hebben zich te verdiepen in de omstandigheden waarmee scholen dagelijks te maken hebben en niet zo luchthartig te praten over ‘accountability’ (Maassen van den Brink).

Visie

Gert Biesta is van de vier deelnemers aan het rondetafelgesprek het meest kritisch over toetsen en (internationaal)vergelijken. In het gesprek noemt hij de drie pijlers van goed onderwijs: breed onderwijs dat aandacht besteedt aan drie dimensies:kwalificatie, dus dingen leren en vaardigheden verwerven, socialisatie en persoonsvorming. De werkelijke vraag is natuurlijk: wat is goed onderwijs? Biesta stelt terecht in ‘Het Alternatief’ dat die vraag eerst moet worden beantwoord, voordat er wordt nagedacht over onderwijsmethoden en toetsing. De Nederlandse overheid – en ook drie van de deelnemers aan deze ronde tafel – maken de fout te beginnen bij het eind, het beoordelen van de kwaliteit, of zo je wilt, het afrekenen. Daaraan vooraf moet natuurlijk de vraag gaan wat je wilt beoordelen – de inhoud van het onderwijs dus – en daaraan vooraf de vraag waartoe het onderwijs moet leiden. We moeten een visie ontwikkelen op goed onderwijs.

Iedere school zal zijn eigen visie moeten ontwikkelen die door alle geledingen wordt gedragen. Dat kunnen dus heel verschillende visies worden en daarmee valt er voor ouders en kinderen ook werkelijk wat te kiezen.

Tenslotte. Hoe beoordeel je goed onderwijs?

De politiek zal moeten kiezen. Gaan we voor de armoedige oplossing: testen, beoordelen op testresultaten, prestatiebeloning voor docenten met hoge testscores, naming and shaming van docenten met lage scores en ten slotte ontslag van deze ‘slechte’ docenten?

Of gaan we naar een manier van oordelen die recht doet aan kwaliteit? Een die gebaseerd is op vertrouwen in de expertise, de professionaliteit en het verantwoordelijkheidsgevoel van degenen die het onderwijs dagelijks uitvoeren – en niet op wantrouwen? Kinderen gaan niet naar school om te slagen voor een test, ze gaan naar school om zoveel mogelijk te leren. Onderwijs is geen wedstrijd wie de beste is”.

Onderwijs is geen wedstrijd (dossier Cito), door Dick van de Wateren, 3 maart 2014 op site van Didactief: http://didactiefonline.nl
Didactief is een onafhankelijk vakblad voor het onderwijs. Het bericht over actuele ontwikkelingen in onderwijs en onderwijsonderzoek. Daarnaast wil Didactief het debat over onderwijs stimuleren: http://didactiefonline.nl

Dick van de Wateren blogt voor Onderzoekonderwijs: http://onderzoekonderwijs.net
Hij is mede-auteur van het boek Het alternatief – Weg met de afrekencultuur in het onderwijs! (2013) waarvoor hij het hoofdstuk schreef: Zin en onzin van testen, vergelijken en afrekenen.