Redactie Beroepseer

Het expliciet bespreken van normen, die iedereen heeft, kan een hele functionele leerervaring zijn. Normatieve professionalisering kan omschreven worden als ‘de bewustwording van het krachtenveld van verschillende normen – maatschappelijke, organisatorische, professionele en persoonlijke – waarin de professional zich bevindt en het zoeken naar de juiste rechtvaardigingsgrond voor het professionele handelen, die per situatie kan verschillen en om een afweging – vooraf, tijdens en achteraf – vraagt’.
Ton Bruining schrijft op zijn blog Leer-kracht hoe hij met Leo van den Brom in 2011 een themareeks was gestart over normatieve professionalisering voor het tijdschrift voor human resource development (HRD): Opleiding & Ontwikkeling. In totaal zijn er zeventien artikelen gepubliceerd, de laatste in 2013.
Bruining is opleidingskundige en adviseur/onderzoeker voor het onderwijsadviesbureau KPC Groep. Leo van den Brom is zelfstandig bedrijfsfilosoof en docent wiskunde.

In het inleidende artikel over normatieve professionalisering, Hart voor de zaak, schrijven de auteurs dat moderne professionals moeten kunnen omgaan met de gespannen verhoudingen tussen de logica van het bestuur, de wensen van de ‘klant’ en de wetenschappelijke en technische eisen van de beroepsuitoefening: “Je werk goed doen gaat niet langer meer over het simpelweg volgen van het protocol. Sterker nog, je werk goed doen gaat er eerder over dat je in staat bent helder te rechtvaardigen waarom het protocol in deze particuliere situatie niet voldoet. Maar het gaat verder dan dat. Er ontstaan zelfs dilemma’s door een specifieke keuze voor een bepaalde structuur. Neem het voorbeeld van de matrixorganisatie. Wanneer je als productmanager van een produktlijn in een landenteam zit, moet je het belang dienen van twee lijnen. En die belangen kunnen, zeker in een grote multinational, wel eens loodrecht op elkaar staan”.
In het tweede artikel, getiteld Goed in gesprek, hebbende de auteurs een gesprek met Harry Kunneman, hoogleraar aan de Universiteit van Humanistiek, leerstoel Sociale en politieke theorie, en Edgar Karssing, econoom/filosoof en hoofddocent verbonden aan het Instituut voor bedrijfsethiek van de Nyenrolde Business Universiteit.
Volgens Karssing moeten professionals de ruimte hebben om in hun organisatie te kunnen functioneren en om trots te kunnen zijn op hun werk. “Dat betekent niet dat je maar kunt doen wat je wilt, maar wel dat je standaarden ontwikkelt, en je daaraan houdt en dat je je kunt verantwoorden” .

Bureaucratie beschermt juist tegen politieke impulsen

Het zevende artikel, Goed werk door provocatieve professionals, bevat een interview met Hugo Letiche, emeritus hoogleraar Practice van de Universiteit voor Humanistiek en René ten Bos, hoogleraar organisatiefilosofie aan de Radboud Universiteit: “Bureaucratie en technologie perken het werk van professionals in. Om goed werk te kunnen blijven verrichten, zijn provocatieve professionals nodig die kritische vragen stellen”.

Letiche plaatst een kanttekening bij de geluiden van professionals die klagen over de bureaucratie die een goede dienstverlening frustreert: “De koppeling van professionals en bureaucratie heeft sinds de wederopbouw na de Tweede Wereldoorlog voor enorme ontwikkelingen gezorgd (…) Vooral de afgelopen jaren heeft ‘bureaucratie’ een te negatieve lading gekregen(…) Modieuze kritici vinden dat de bureaucratie onethisch en ouderwets is. Maar bureaucratie beschermt juist tegen politieke impulsen. Ze beschermt burgers bijvoorbeeld tegen politici die zich om populistische redenen tegen een bevolkingsgroep keren. De bureaucratie is een formele onpersoonlijkheid, zonder affectie en enthousiasme, zonder boosheid en vooroordelen” .
De invloed van wetenschap en technologie op het werk van professionals is volgens Letiche enorm: “We zijn dichtbij een verregaande ‘automatisering van de professional’. Veel van het werk dat artsen, leraren en politieagenten doen, kan straks uitgevoerd worden door robots”. Dat is niet iets wat Letiche toejuicht: “De invloed van beroepsbeoefenaren wordt uitgehold, de dienstverlening verliest haar menselijke gezicht en de professional is niet meer de vakman van weleer”.
De waarde van bureaucratische systemen moet volgens Letiche dan ook niet overschat worden. “Managers moeten zich realiseren dat planning en controle slechts op deelgebieden mogelijk zijn. De frontliniewerker is het belangrijkste zintuig van de organisatie. Primaire taak van het management is het verschaffen van een zingevend verhaal voor de organisatie en in samenhang daarmee richtlijnen voor het operationele werk, randvoorwaarden voor zelforganisatie en zorg voor de kwaliteit van het werk: maatschappelijk, vakinhoudelijk en ethisch”.

Afbraak van het professionalisme

Volgens Ten Bos is de afbraak van het professionalisme al enkele decennia aan de gang: “Zo voerde Margaret Thatcher een verbeten strijd tegen professionals in de gezondheidszorg, die ze beschouwde als gedegenereerde adel die zich op basis van verouderde denkbeelden en idealen wenste te onttrekken aan de markteconomie”. Ten Bos vindt dat het niet slecht is ‘dat er gaten in het bastion van de klassieke professional worden geschoten’. Er is volgens hem een einde gekomen aan de morele superioriteit van de klassieke professionals die zich beroepen op onbetwijfelbare en objectieve kennis. Hij vervolgt: “Er wordt veel heil verwacht van het evidence based denken, maar daar zit een denkfout in. Het pleidooi voor het evidence based werken is gebaseerd op het idee dat de problemen in de wereld ingewikkeld, complicated, zijn en dat die met de juiste procedures eenvoudig zijn op te lossen”. Die voorstelling bevat de belofte dat orde kan worden gebracht en dat problemen kunnen worden opgelost door ingewikkelde zaken open te vouwen en verborgen factoren aan het licht te brengen.
Volgens Letiche is de wereld minder uitlegbaar dan wel wordt gedacht. Een complexe wereld, waarin mensen en hun wensen, activiteiten en problemen veelzijdig en op allerlei manieren verweven zijn, is volgens hem niet eenvoudig en evidence based te uit te leggen en te sturen met procedures en meet- en regelsystemen: “Dat is een idee-fixe. Veel problemen in de publieke dienstverlening bijvoorbeeld zijn eerder rafelig, meervoudig en moeilijk te verhelpen. Ze zijn niet ingewikkeld, maar complex”.

Discussies over ethiek in organisaties verworden tot rationele procedures

In zijn boek Rationele engelen uit 2003 gaat Ten Bos in op de discussies over ethiek in organisaties. Die nemen volgens hem de morele problemen van organisaties niet weg, omdat ze verworden tot rationele procedures ontdaan van de gevoelsdimensie. Mensen die een voorkeur hebben voor zulke mechanische moraliteit noemt Ten Bos ‘rationele engelen’. Het zijn mensen die ver van de werkvloer afstaan en zich niet inlaten met de morsige praktijken van alledag, die spreken over integriteit. Ze participeren nooit, maar calculeren zich suf. Ten Bos bekritiseert een simplistische behandeling van de morele dimensie: “In een bedrijfsethiek van procedures, regels, codes en belanghebbendenanalyses is weinig ruimte voor existentiële twijfel en onzekerheid, voor gevoelens als verontwaardiging en angst, droefheid en verveling. Deze zogenaamd negatieve emoties zijn als zand in de overlevingsmachine: ze maken een soepel functioneren van het bedrijf lastiger. Organisaties maken fouten die men wanhopig en krampachtig probeert in te vullen met dezelfde rationliteit als die de problemen veroorzaakt”.

Een beweging van professionals tegen de eigen beroepsgroep en organisatie

Letiche ziet dat de hedendaagse professional een behoudende professional is geworden “die geniet van de welvaart, wat ten koste gaat van de creativiteit die zo kenmerkend was voor de traditionele professional”.
Hij roept op tot een tegenbeweging, vanuit een eigentijds perspectief en die moet komen van professionals die het lef hebben om te laten weten wat in de praktijk relevant is, en van authentieke leiders, die van de gebaande paden durven gaan. Letiche: “Een beweging tegen de eigen beroepsgroep en de eigen organisatie is niet eenvoudig. Het vraagt durf om te provoceren en ook om de eigen normen en waarden kritisch te bevragen. Authentieke leiders stellen zulke kritische en provocatieve vragen en durven de systeemgrenzen te overschrijden”.

Ten Bos pleit voor een andere vorming van de moderne professional: “In plaats van het pandoer van Van Bijsterveldt over zelfvertrouwen, prestaties en trots door het uitvoeren van taken, pleit ik voor echte gesprekken over dingen, voor het plezier beleven aan de taaiheid van vakken als wiskunde”.
Ten Bos is kritisch op de tendens van beroepsopleidingen om veel te investeren in communicatietrainingen: “Ik zie het in de opleiding van artsen en bedrijfskundigen. Wie niet bereid is om het anders te doen, is overgeleverd aan middelmatigheid, met af en toe iets briljants”.

Letiche en Ten Bos gooien veel heilige huisjes omver. Het boek Beroepszeer – Waarom Nederland niet goed werkt uit 2005 dat de aanzet gaf tot de oprichting van Stichting Beroepseer en indertijd insloeg als een bom, krijgt ook een veeg uit de pan. Het boek blijkt na al die jaren nog steeds een open zenuw te raken.
Maar temidden van alle discussies, kritiek en ideeën over professionaliteit, staat één ding in elk geval vast. Professionals èn managers zullen provocatief en moedig moeten zijn.

Hart voor de zaak, normatieve professionalisering op blog Leer-kracht, door Ton Bruining, 14 april 2014: http://leer-kracht.blogspot.nl
In de blog staan links naar de titels van de artikelenreeks, in PDF te lezen op internet.

Wie woensdag met de trein heeft gereisd, zal het ongetwijfeld hebben gemerkt. Het schoonmaakpersoneel heeft op dinsdagavond 29 april 2014 om 22.00 uur het werk stilgelegd.
De schoonmakers staken voor een betere CAO. Vakbond FNV Bondgenoten eist dat bij ziekte de eerste twee ziektedagen ook worden betaald. Nu is dat niet het geval. Daarnaast wil de Bond dat mensen meer tijd krijgen om hun werk te doen. Ook ligt er een eis voor een loonsverhoging van 50 cent per uur.
De werkgevers, verenigd in de Ondernemingsorganisatie Schoonmaak- en Bedrijfsdiensten (OSB), willen niet op de eisen ingaan. De werknemers richten zich daarom met hun acties op de bedrijven die de schoonmakers inhuren. Eén van die bedrijven is de NS.
Verslaggeefster Eefje Oomen van het Algemeen Dagblad liep een ochtend mee met de 28-jarige treinschoonmaakster Hülya.

… Ik heb het gele doekje, zoals Hülya streng instrueerde, gebruikt voor de vette krassen op de spiegel. Ik heb het blauwe doekje gepakt voor de bruine kringen op de wastafel. Ik heb het rode doekje genomen voor de besmeurde achterwand, het wc-deksel, de ijzeren pot…
Ik heb een rood hoofd van de inspanning en ik wil nu echt wel weten of het is gelukt. Of ik Hülya’s dagelijkse tempo een beetje heb geëvenaard?

Dat blijkt niet het geval. Totaal niet: ‘Je doet er veel te lang over. En je bent ook nog de deur vergeten. En de vlekken op het raam’.
De moeder van twee dochters die zelf al zeven jaar bij de NS schoonmaakt, heeft haar conclusie na mijn ochtendje poetsen in treinen van en naar Utrecht CS wel getrokken. Ik ben volledig ongeschikt. Ik ben te chaotisch, te traag, maar vooral veel te precies. En dat laatste is in de ‘professionele schoonmaak’ helemaal de bedoeling niet meer. Thuis, ja. Daar ruimt Hülya écht op. Maar hier, in de trein, is het ‘hup, hup, hup’.

Het nieuwe ‘resultaat gericht werken’

Hülya krijgt met één collega elke dag 19 minuten om een trein van achter naar voren, van onder tot boven, van coupé tot coupé schoon te krijgen. En dat betekent dat zij en haar collega alleen ‘het hoognodige’ doen. De wc’s voor het oog poetsen, de Metro’s van de tafels grissen, de afvalbakken legen. Daarbij heeft ze dan wel te maken met allerlei ‘bizarre regels’ van haar werkgever Hago waar ze zich aan moet zien te houden. Zo mag ze volgens het nieuwe ‘resultaat gericht werken’ een vlek van minder dan 2 centimeter laten zitten, maar niet drie vlekken van 2 centimeter. ‘Snap je ‘m nog?’
Het maakt ook niet zo uit, zegt Hülya, want het netto resultaat is altijd een viezere trein dan ze in haar hart zou willen. ‘Ik wil iets goed doen, maar ik heb er gewoon te weinig tijd voor’. Zelf zou ze nimmer een boterham op het treintafeltje leggen… ‘Die tafels worden nooit echt grondig met sop schoongemaakt’.

Hülya en de ongeveer zeshonderd andere schoonmakers bij de NS verdienen weinig. Hülya zelf houdt aan drie dagen achter uur werken maandelijks maar zevenhonderd euro netto over. De schoonmakers staken niet alleen om de karige lonen, ze doen het ook om de ziekteregeling die te zuinig is.
Maar de schoonmakers hebben hun werk ook stopgezet omdat er voor alles sluipenderwijs steeds minder tijd is. ‘Het werk dat we nu met z’n tweeën doen, deed ik vroeger met z’n vieren, en daarvoor met zijn zessen’.

De verslaggeefster gaat het nog een keer proberen, in negentien minuten de trein schoon krijgen: Als ik nou minder netjes ben en het gas er goed op zet?  Bij het legen van de vuilnisemmers ga ik direct de fout in. Ik krijg de bakken amper open, laat staan gekanteld, en als de eerste omgaat, flikkeren er twee bijna volle cappuccinobekers, een stuk appel en vier sultana-wikkels op de grond.
En dan dat gezellige commentaar. ‘Kunnen jullie dat schoonmaken beter niet ‘s nachts doen’, snibt een oudere heer in gestreepte polo. En een meisje wijst me kortaf op een stoel. ‘Zit onder de koffie’.
Hallo. Zo lukt het dus nooit. Twee coupés in de intercity Den Bosch-Utrecht CS werk ik uiteindelijk af, en dan niet eens ‘resultaat gericht’, want volgens Hülya laat ik talloze vlekken zitten die ‘veel groter zijn dan twee centimeter’.
Als ik de NS later over mijn ervaringen vertel, zegt de woordvoerder dat de Spoorwegen ‘tevreden’ zijn over de kwaliteit die schoonmaakbedrijf Hago levert. ‘En verder gaan wij niet over het werkproces’.
De voorlichter van Hago benadrukt op haar beurt dat ze er ‘alles’ aan doen om de trein overdag zo opgeruimd mogelijk te houden. ‘Maar het is wel rollend materieel: schoonmakers hebben niet veel tijd. ‘s Nachts doen we het grondig’.
Ik vraag me het af na een ochtend in Hülya’s gele hesje. En ik vraag me vooral af of ik ooit nog onbekommerd een appel op het treintafeltje leg.

‘Zijn dat bloedvlekken daar op die wasbak?‘ AD-verslaggever kruipt in de huid van een treinschoonmaker, door Eefje Oomen, Algemeen Dagblad, 1 mei 2014 (in papieren krant, niet digitaal).

Deel treinreizigers merkt gevolgen schoonmaakstaking. Omroep West, 29 april 2014: www.omroepwest.nl

De opwinding van tech-mensen als ze het hebben over de dingen die op het punt staan te gebeuren op medisch gebied is moeilijk te overtreffen. Eric Horvitz, co-directeur van Microsoft Research vertelde over een systeem dat zeer nauwkeurig kan voorspellen hoeveel kans een zwangere vrouw loopt op een postnatale depressie door te kijken naar haar Twitterberichten. Je hoefde alleen maar te letten op hoe vaak ze de woorden ik en mij had gebruikt.

Eduardo Porter vervolgt zijn artikel in The New York Times over technologie en de toekomst van arbeid met een citaat van Ramesh Rao van het California Institute for Telecommunications and Information Technology in San Diego over hoe dokters die met behulp van video en audio op afstand de toestand van slachtoffers van een beroerte hadden beoordeeld in 98 procent van de gevallen de juiste instructies hadden geven.
Dit is nog maar het begin. “De echte innovatieve dingen hoeven alleen nog maar geactiveerd te worden”, zegt hij: “Wat er ook gebeurt, het zal ontwrichtend zijn”.

Maar dit is nog slechts het halve verhaal.

Een paar jaar geleden zou dit soort technologische ontwikkeling als louter goed nieuws worden ontvangen: een gelegenheid om de volksgezondheid en de levensstandaard te verbeteren. Bovendien zouden vermindering van zorgkosten en verhoging van productiviteit de leidende positie van de Verenigde Staten op het gebied van technologie wel eens kunnen consolideren.

Er is evenwel een groeiend pessimisme waar te nemen in het besef van de gevolgen van zulke innovaties. Het is een oude angst die altijd aanwezig is sinds Ned Ludd in het negentiende eeuwse Engeland twee textielmachines kapot sloeg. Met die daad begon de opstand van de Luddieten, de eerste georganiseerde activistenbeweging tegen technologische verandering.

De vraag rijst: Wat gebeurt er als technologie een vervanging voor arbeid wordt, in plaats van een aanvulling daarop?

J. Bradford Delong, hoogleraar economie aan de Universiteit van California in Berkeley heeft onlangs geschreven dat de hele geschiedenis door elke nieuwe machine die werk deed dat voorheen door mensenhanden en -spieren werd gedaan de vraag naar aanvullende menselijke vaardigheden deed stijgen, zoals van ogen, oren en hersenen.

Steeds minder banen voor mensen

Maar er is geen garantie dat dit altijd zo zal blijven. Sommige banen – van kindermeisjes of serveersters – zullen blijven bestaan, maar naarmate de informatietechnologie banen binnensluipt die voorheen voor het merendeel afhankelijk waren van denkkracht, dreigen er steeds minder banen over te blijven voor mensen.

Dit soort ketterse ideeën wil er niet in bij de heersende economen die uitgaan van de regel dat kapitaal – van grond en draaibanken tot computers en deeltjesversnellers – complementair is aan arbeid.
Het was een regel, geschreven door economen als Robert Solow die in 1987 de Nobelprijs voor economie won vanwege zijn theorie over hoe arbeid, kapitaal en technologische vooruitgang bijdragen aan economische groei. Solows model dat indertijd gebaseerd was op een bestendige economie zonder structurele veranderingen heeft het denken over economische groei van midden jaren vijftig tot midden jaren tachtig gedomineerd.

Maar het begint te dagen dat aan een lang gekoesterd geloof niet meer vastgehouden kan worden. Het deel van het nationaal inkomen^*) dat naar werknemers gaat – in de vorm van lonen en uitkeringen – is de laatste vijftig jaar aan het dalen. Het nationaal inkomen bestaat voor het grootste deel uit winsten van corporaties sinds 1920, het jaar waarin de regering met het bijhouden van statistieken is begonnen.
In een recent interview geeft Solow toe dat zijn groeimodel niet meer opgaat: “Als er iets structureels gebeurt in de economie, kan dat het aandeel van kapitaal doen vermeerderen”.
Hij doelt daarmee op de technologie, waarschijnlijk niet de enige oorzaak van het dalen van het arbeidsaandeel. Hij doelt ook op “alledaagse oorzaken”, zoals de erosie van het minimumloon, de teloorgang van de invloed van vakbonden en nieuwe anti-arbeidswetten.

Maar de technologie speelt duidelijk een rol. Solow: “Over tien of vijftien jaar zullen we meer weten, maar als ik de gegevens nu zou moeten interpreteren, dan zou ik zeggen dat, als de economie meer kapitaalgericht wordt, het kapitaalaandeel van het nationaal inkomen zal stijgen”.

Steeds grotere inkomensverschillen

Deze verschuiving vindt wereldwijd plaats. In een recent artikel van de Quarterly Journal of Economics beweren Loukas Karabarbounis en Brent Neiman van de Booth School of Business van de Universiteit van Chicago, dat het deel van het nationaal inkomen dat naar werknemers gaat wereldwijd is gedaald. Aangezien de kosten van kapitaalinvesteringen relatief lager zijn geworden dan de arbeidskosten, is het zakenleven snel overgegaan tot het vervangen van werknemers door technologie.

Sinds medio jaren zeventig is er wereldwijd een trend zichtbaar. Kapitaal en arbeid zijn meer inwisselbaar dan wat economische standaardmodellen ons doen geloven, aldus professor Neiman: “Dit gebeurt overal ter wereld. Het is wereldwijd dé trend”.
De mogelijke gevolgen zijn niet best. De grote verschillen in inkomen die almaar groter worden sinds de jaren tachtig, zullen nog groter worden.

Maar het is niet makkelijk precies te voorspellen hoe de verhouding tussen inkomen uit kapitaal en uit arbeid zal zijn in de komende tien jaar. Een collega van Solow, Daron Acmoglu van het Massachusetts Institute of Technology (MIT) vertelde dat “technologie in de toekomst er ook toe kan bijdragen dat het aandeel van arbeid toeneemt”.

Tyler Cowen, hoogleraar economie aan de George Mason-universiteit in Virginia is van mening dat de definities van arbeid en kapitaal nogal willekeurig zijn. Hij zoekt liever naar relatief schaarse productiefactoren waarvan hij er twee heeft gevonden: natuurlijke hulpbronnen die in snel tempo verminderen, en goede ideeën die grotere markten kunnen bereiken dan ooit tevoren.
Als je een van deze twee bezit, dan kun je de meeste vruchten plukken van de groei.

Lange tijd was een principe in de economie dat technologische verandering leidt tot inkomensongelijkheid door een hogere beloning van vaardigheden dankzij een dynamiek die skill-biased technical change (SBTC) wordt genoemd. Technologische vooruitgang zou ten goede komen aan hoogopgeleiden, terwijl routinematig lager geschoold werk wordt gesubstitueerd door kapitaal.
De verliezers zijn werknemers wier baan vervangen kan worden door machines, in de textielindustrie bijvoorbeeld. Degenen wier werk meer waard wordt door machines zijn de winnaars. Denk aan de handelaren van Wall Street die zich bedienen van ultrasnelle computers.

Een nieuwe route naar meer ongelijkheid

Maar, het wordt steeds duidelijker dat dit niet het hele verhaal is. De hardnekkige daling in het arbeidsaandeel van het inkomen wijst op een andere dynamiek. Noem het capital-biased technical change. Hierbij worden werknemers met een fatsoenlijk loon vervangen door machines, ongeacht hun vaardigheden.

Een voorbeeld daarvan laat het onderzoek zien van de Canadese economen Paul Beadry, David Green en Benjamin Sand. Zij ontdekten dat de vraag naar hoog gekwalificeerde werknemers in de V.S. het hoogtepunt bereikte in 2000 en daarna begon af te nemen, zelfs toen hun aantal bleef toenemen. Dit heeft uiteindelijk geleid tot het omlaagdrukken van hoog gekwalificeerde werknemers op de ladder van vaardigheden, die op hun beurt de minder geschoolde werkers omlaagdrukten.

Deze dynamiek opent een nieuwe route naar meer ongelijkheid: de toename van geërfde rijkdom, een actueel thema dat diepgaand is onderzocht door de Franse econoom Thomas Piketty die momenteel met zijn nieuwe boek Capital in the Twenty-First Century over de gevolgen van de ongelijkheid in bezit en vermogen internationaal furore maakt. Een kleine groep mensen wordt steeds rijker doordat hun vermogen sneller groeit dan de economie. Arbeid wordt een steeds minder bepalende factor voor rijkdom.

En wat zijn de prognoses voor goede banen in de geneeskunde? Beleidsmakers houden zich vast aan de hoop dat de Amerikaanse werknemer van de middenklasse in de toekomst zal kunnen blijven steunen op een groeiende gezondheidsindustrie. Maar de technologie kan deze belofte ook makkelijk breken.

“Banen in de gezondheidszorg mogen nu zeker zijn”, aldus Gordon Hanson, hoogleraar economie aan de Universiteit van California in San Diego, “maar ons gevoel over wat zekerheid is wordt steeds opnieuw ondergraven door de gevolgen van technologische vooruitgang”.

Of, zoals Rao het zei: “Voor een diagnose van een depressie aan de hand van Twitterberichten heb je geen medische opleiding nodig”.
De enige zekere weg naar de toekomst schijnt al bezaaid te zijn met heel veel geld.

^Noot
*) Nationaal inkomen is de som van de primaire inkomens van de ingezetenen van een land in een jaar. Primaire inkomens zijn inkomens die men ontvangt als beloning voor het ter beschikking stellen van productiefactoren: loon + pacht + huur + rente + winst. Het nationaal inkomen kan bruto of netto en tegen marktprijzen of tegen factorkosten worden berekend.

Zie artikel Tech Leaps, Job Losses and Rising Inequality, door Eduardo Porter, The New York Times, 15 april 2014: www.nytimes.com