Redactie Beroepseer

“De moderne wetenschapper leeft in een naar binnen gekeerde wereld, mijdt het publieke debat en is vooral druk met het schrijven van onderzoeksaanvragen en artikelen voor vakgenoten”. Henk Wesseling, historicus en van 1973 tot 2002 hoogleraar Algemene Geschiedenis aan de Universiteit van Leiden, vertelt in een interview in de Volkskrant wat hij vindt van de Nederlandse universiteiten. Aanleiding is Wesselings nieuwe bundel Van toen en nu – Opinies en observaties over politiek, geschiedenis en cultuur, waarin hij de conclusie trekt dat het nog lang zal duren voordat wij kunnen tippen aan de Amerikaanse topuniversiteiten. Wesseling verwondert zich over de “borstklopperij en opschepperij” van onze universiteiten over de eigen prestaties in onderwijs en onderzoek: “Ze adverteren en treden naar buiten met gewonnen prijzen en behaalde successen van hun medewerkers, met hun plaats op internationale rankinglijsten (waar overigens nooit een Nederlandse instelling bij de eerste vijftig staat, hoe graag ze zich ook vergelijken met Harvard of Stanford), hun geweldige onderzoeksfaciliteiten en de aantrekkelijke leefomgeving”.

Wesseling signaleert een enorme woordinflatie: “Zo zijn er geen onderzoekers maar alleen toponderzoekers, bestaat er geen onderzoek, maar alleen excellent onderzoek, en zijn alle prijzen ‘prestigieuze’ prijzen. De historicus geeft als voorbeeld de Spinozapremies die jaarlijks aan vier personen worden toegekend en die onveranderlijk als de ‘Nederlandse Nobelprijs’ worden aangeduid. Aanstellerij oordeelt Wesseling. Al was het maar omdat nog nooit een winnaar van de ‘Nederlandse Nobelprijs’ de echte Nobelprijs heeft gewonnen”.

“De Nederlandse universiteiten doen het ook weer niet zo slecht”, aldus Wesseling, “maar er zijn een paar dingen…”
Hij noemt het plagiaatgedoe van Peter Nijkamp… “die natuurlijk helemaal niks fout heeft gedaan”. Het is een feit dat veel artikelen schrijven en geciteerd worden tot prestige leidt, wat weer leidt tot nieuw geld voor onderzoek en aanzien binnen de faculteit.
De tijd die wordt besteed aan het aanvragen van subsidies en schrijven in het Engels voor vakgenoten heeft tot gevolg een “naar binnen gekeerde wereld van een groep mensen die internationaal wel contacten hebben, maar die in samenleving een geringe rol spelen”.

Wesseling pleit tenslotte voor onafhankelijke universiteiten met een eigen vermogen die hun eigen beleid kunnen voeren: “Nu leven de universiteiten voor het overgrote deel van de rijksbijdrage. Ze hebben voortdurend evaluaties en visitaties – daar zijn de mensen nog meer tijd mee kwijt dan met al die onderzoeksaanvragen. Dat zou dan niet meer nodig zijn, omdat de markt dan zelf zou bepalen hoe aantrekkelijk je bent voor welke groepen studenten en onderzoekers. Je zou dan kleinere en groter universiteiten krijgen”.

Lees het volledige artikel: “Universiteit blinkt uit in opschepperij”, interview met Henk Wesseling over perverse prikkels in het universitaire onderwijs en onderzoek, door Hans Wassink, de Volkskrant, 12 april 2014: www.volkskrant.nl

Leerwinst en toegevoegde waarde zijn waardevolle instrumenten voor scholen om hun onderwijs te verbeteren. Inzicht in de ontwikkeling van leerlingen – leerwinst – helpt leraren hun onderwijs goed af te stemmen op hun leerlingen. Kennis over wat de school aan de groei van leerlingen bijdraagt – toegevoegde waarde – stelt scholen in staat hun resultaten te vergelijken met andere scholen en hiervan te leren. Als algemeen oordeel over de kwaliteit van de school is toegevoegde waarde echter níet geschikt, zo stelt de Onderwijsraad.

Ongewenst strategisch gedrag en beïnvloeding toetsscores

Het advies Toegevoegde waarde: een instrument voor onderwijsverbetering – niet voor beoordeling is op 7 april 2014 aangeboden aan minister Bussemaker en staatssecretaris Dekker van Onderwijs. De Onderwijsraad stelt daarin dat toegevoegde waarde een te beperkte maat is voor de beoordeling van de opbrengsten van een school. Het geeft waardevolle informatie over de goed meetbare onderdelen van het onderwijs, maar geeft geen zicht op andere vaardigheden of specifieke omstandigheden. Bovendien laat internationale ervaring zien dat scholen ongewenst strategisch gedrag gaan vertonen wanneer zij op hun toegevoegde waarde worden ‘afgerekend’. Bijvoorbeeld door vooral aandacht te schenken aan onderdelen die in de toetsen aan bod komen of bewust toetsscores te beïnvloeden.

Werk aan ‘datawijsheid’ van leraren en schoolleiders

Alhoewel scholen steeds meer gegevens hebben over de vorderingen van hun leerlingen, maken ze daar tot dusver weinig gebruik van. Dat is jammer. Opbrengstgegevens die daadwerkelijk in de school gebruikt worden, leveren een waardevolle bijdrage aan het verhogen van de onderwijskwaliteit, en leerlingen zouden daar veel profijt van kunnen hebben. Dit vraagt om ‘datawijsheid’ van leraren en schoolleiders: begrijpen van de leerwinstgegevens, hierover met elkaar in gesprek gaan en op die manier het onderwijs verbeteren.

Werk aan het verbeteren van bestaande opbrengstindicatoren én meer balans met procesindicatoren

In het toezicht op de kwaliteit van het onderwijs zouden leeropbrengsten een minder zware rol moeten spelen, terwijl kwaliteitszorg van scholen juist een grotere plek moet krijgen. Ruimte voor een open dialoog is belangrijk zodat scholen kunnen laten zien welke omstandigheden hebben geleid tot de resultaten. Bestaande opbrengstindicatoren kunnen overigens ook worden verbeterd. Door meer rekening te houden met het opleidingsniveau van de ouders en de aanwezigheid van zorgleerlingen op de school, ontstaat al een genuanceerder beeld van de verschillen in leeropbrengst tussen scholen met verschillende leerlingpopulaties

Toegevoegde waarde: een instrument voor onderwijsverbetering – niet voor beoordeling, Onderwijsraad, 7 april 2014: www.onderwijsraad.nl

De Onderwijsraad is het adviesorgaan voor de regering op het terrein van het onderwijs. De raad adviseert over de hoofdlijnen van het beleid en de wetgeving op het gebied van het onderwijs.

Jelmer Evers, met René Kneyber redacteur van het boek Het Alternatief – Stop de afrekencultuur in het onderwijs, geeft in zijn blog Welk alternatief? een reactie op het artikel van docente Karin den Heijer in de Volkskrant van 7 maart 2014: Overheid, neem docent rechtstreeks in dienst.*)

Jelmer Evers: Karin den Heijer komt met een alternatief voor het alternatief, waarbij ik denk: “welk alternatief”? Het klinkt aardig, maar eigenlijk zegt ze niet meer dan dat we goede vakdocenten moeten hebben. Karin legt terecht een grote nadruk op vakkennis. Zowel René als ik zijn ook vakdocenten, ik zou ons zelfs als vakidioten willen bestempelen. Nergens zeggen we dat dit niet belangrijk is. En nergens hebben we het over “‘expert-leraren’ met alleen maar “‘onderwijspedagogische kennis'” Sterker we pleiten in een van onze eigen stukken in ons boek zelfs voor een eerstegraadsbevoegdheid van docenten. Maar zowel vakinhoud als pedagogisch en didactisch bekwaam zijn een voorwaarde voor een goede docent. Het docent zijn zelf is ook een beroep.

Het verbaast me ook dat Karin kiest voor een enge economische doelstelling voor het onderwijs: “Onderwijs heeft een doel. Onderwijs is een van de belangrijke bronnen van economische groei en welvaart.” Dat is precies die nauwe utilitaire blik die ons de neo-liberale onderwijspolitiek heeft gebracht en waar BON zich tegen verzet. Met een kwalificerende functie van het onderwijs ben ik het natuurlijk mee eens, maar onderwijs heeft een veel bredere doelstelling. Gert Biesta pleit in het Alternatief voor het in balans brengen van de drie doelstellingen: kwalificatie, socialisatie en identificatie. Met name bij de laatste twee komen pedagogische vaardigheden van de docent kijken. Goed onderwijs vraagt ook om een visie in balans want het eindstation van de economisering is teaching to the test. Het interessante aan ons tijdperk is dat er nu ook een economische noodzaak is om de structuur van ons onderwijs aan te passen. Naast kennis van wiskunde moeten we veel breder kijken naar bepaalde vaardigheden. Ook gericht op flexibiliteit en leren zelf. Het WRR-rapport “Naar een lerende economie” wijst ons er terecht op dat het onderwijs niet opgewassen is tegen de perfect storm van technologische en geopolitieke veranderingen die ons te wachten staat. Average is over.

Daarnaast schijnen docenten na implementatie van Het Alternatief ook niet opgewassen te zijn tegen onderwijsmythes en dergelijke. Als je ons een beetje volgt op Twitter dan weet je dat we kwakzalverij te vuur en te zwaard bestrijden. Ook dat hoort bij goed docentschap. We hebben dan ook niet voor niets Jaap Walhout en Paul Kirschner gevraagd om een artikel te schrijven. En ik denk dat iedereen blij wordt van de auteur die in de nieuwe internationale versie over deze materie de pen ter hand neemt. Waar we wel voor moeten waken is evidence based onderwijs. Dat bestaat namelijk niet, evidence informed, waarbij theorie en vaak ongrijpbare praktijkkennis hand in hand gaan is de juiste benadering.

Waar Karin kennelijk moeite mee heeft is zelfbestuur van docenten. Ze wil liever aan de willekeur van bestuurders, ambtenaren en god forbid andere externen overgeleverd blijven, ook die ijzersterke vakdocenten. Daar komt Karin niet met een goed alternatief voor. Alles blijft dus bij het oude. De enige verandering is dat docenten direct in overheidsdienst komen. Dat kan, maar ik denk net als René dat dit een stap terug is. De willekeur en inflexibiteit van het ministerie verruilen ten opzichte van de willekeur van bestuurders, hoe goed die op een bepaald moment ook zijn.

Karin haalt Finland aan als voorbeeld dat docenten in overheidsdienst zijn. Terwijl daar een vergelijkbare situatie is als bij ons. Alleen ligt de nadruk daar op gemeentelijk niveau. De gemeente fungeert voor een groot gedeelte als de besturen bij ons. Niet de centrale overheid. Financiën en bijvoorbeeld arbeidsvoorwaarden worden op heel verschillende manieren via gemeentelijke onderwijscommissies, schooldirecties en dergelijke bepaald. Daarbij krijgen de scholen ook een grote mate van autonomie. Dat dit werkt ligt juist aan het feit dat er een grote mate van collectieve autonomie en gedistribueerd leiderschap is binnen de scholen. Precies waarvoor we pleiten, de kern van Het Alternatief. Dat België daar niet aan doet neem ik ter kennisgeving aan, daar hebben we het verder ook niet over gehad. Maar ik ben wel blij om te horen dat daar de arbeidsvoorwaarden zijn zoals ze horen te zijn. Daar kunnen we in Nederland een voorbeeld aan nemen.

Zelfbestuur en teacher leadership is niet zomaar een curiosum van elf scholen in de Verenigde Staten en gaat veel verder dan dat en er zijn veel meer scholen die dit toepassen. Ik heb in Washington Het Alternatief niet hoeven verdedigen, Teaching and Learning ademde Het Alternatief. Ik modereerde een panel waarin experts als Linda Darling-Hammond, Dennis van Roekel en Susan Hopgood juist een vurig pleidooi voor hielden voor leiderschap van docenten, binnen scholen, landelijk en internationaal. Zowel de National Board for Professional Teaching Standards (NBPTS) als de Center for Teaching Quality (CTQ), de grote vakbonden kwamen met veel voorbeelden hoe hier in een groot aantal staten werk van werd gemaakt. De praktijkworkshops van docenten die teacher led schools hadden opgezet zaten bomvol, standing rooms zoals de Amerikanen zeggen. In een cruciale keynote speech gaf de minister van onderwijs Arne Duncan zelfs toe dat het ontbreken van docenten op elk vlak heeft geleid tot slechte onderwijspolitiek en bepleitte teacher leadership op elk niveau.

In Professional Capital hebben Hargreaves en Fullan het over decisional capital, de mate waarin docenten ook beslissingsbevoegd zijn. Die beslissingsbevoegdheid is een cruciaal onderdeel van professionele leergemeenschappen en professioneel kapitaal. Zonder die bevoegdheid ben je overgeleverd aan de willekeur van de organisatie en het systeem. Ook al neemt die op dat moment de juiste beslissingen, helaas is het zo dat die grilligheid ook bij goed bestuurde organisaties bij bestuurswisselingen de kop kan opsteken.

Gedistribueerd leiderschap betekent geen Poolse Landdag. Beslissingsbevoegdheden kun je ook tijdelijk delegeren, sterker die moet je ook delegeren om een werkbare situatie te creëren. Maar die bevoegdheid vloeit dan wel voort uit docenten en ouders. Alleen zo voorkom je dat je aan willekeur wordt overgeleverd en dat docenten daadwerkelijk verantwoordelijkheid kunnen nemen voor het beste onderwijs voor elk kind.

Deze propositie staat ook ten grondslag aan de waarden van de NBPTS. NBPTS en CTQ docenten nemen een professionele houding aan die ik in Nederland niet vaak tegenkom. Ook zij zien vakkennis als belangrijk, maar niet meer dan de andere vijf pijlers:

Proposition 1: Teachers are committed to students and their learning.

Proposition 2: Teachers know the subjects they teach and how to teach those subjects to students.

Proposition 3: Teachers are responsible for managing and monitoring student learning.

Proposition 4: Teachers think systematically about their practice and learn from experience.

Proposition 5: Teachers are members of learning communities.

Wat nu steeds meer begint door te dringen in de Verenigde Staten en ook daarbuiten is dat een vorm van teacher leadership nodig is om dit te bereiken. Niet alleen om goed onderwijs te bewerkstelligen, maar ook om docenten te behouden voor het onderwijs. Het is natuurlijk te gek voor woorden dat zoveel jonge docenten het onderwijs willen verlaten. Dat gaat veel verder dan alleen maar een goede opleiding en betere begeleiding. Dat heeft ook te maken met carrièreperspectieven en werkdruk. Precies dat wat gedistribueerd leiderschap op alle (school, bestuur, landelijk, internationaal) niveaus gedeeltelijk kan oplossen.

Karin’s pleidooi is wat mij betreft een voortzetting van de status quo, of zelfs een stap terug en geen alternatief. Er zijn inderdaad hele sterke vakdocenten nodig. Ik denk dat weinig mensen dat betwisten. Maar het is tijd onze horizon te verbreden en niet om alleen maar oplossingen te zoeken in het oude. Dat heeft zijn langste tijd gehad en dat heeft niet gewerkt. Het is tijd dat er daadwerkelijk een alternatief komt.

*) Overheid, neem docent rechtstreeks in dienst, door Karin den Heijer, de Volkskrant , 7 maart 2014: www.volkskrant.nl

Lees ook de reactie van René Kneyber op het artikel van Karin den Heijer: Docenten zijn slap, laks en slaafs; stop daar toch eens mee! 7 maart 2014, Blogs Beroepseer: https://beroepseer.nl