Tekorten hebben ervoor gezorgd dat overheid aan gezag heeft ingeboet. Hoe gezag te herwinnen?

Het gezag van de overheid is noodzakelijk voor de aanpak van urgente vraagstukken en langlopende beleidsopgaven. Dit gezag staat echter onder druk. De Raad voor het Openbaar Bestuur adviseert daarom te investeren in de bekwaamheid, betrouwbaarheid en betrokkenheid van de overheid en presenteert een agenda voor het herwinnen van gezag in het rapport: Gezag herwinnen. Over de gezagswaardigheid van het openbaar bestuur

Han Polman en Rien Fraanje, resp. voorzitter en secretaris­-directeur van ROB in het Voorwoord:

“Het openbaar bestuur wordt vandaag de dag uitgedaagd om op de toppen van zijn kunnen te opereren. Een aantal grote, urgente en uitdagende opgaven komen samen en vragen om daadkrachtig en voortvarend ingrijpen. Maar interventies kunnen niet effectief zijn als ze niet ook steun krijgen in de samenleving. Incidenteel kan leiderschap vragen om ingrijpen ook als daar geen steun voor is, op de lange termijn zijn daadkracht en draagvlak twee zijden van dezelfde medaille.

De Raad voor het Openbaar Bestuur (ROB) moet vaststellen dat het draagvlak voor het handelen van de overheid niet vanzelfsprekend meer is. Steeds vaker wordt haar optreden met argwaan bekeken. Dat tast de slagkracht van de overheid aan. Waarom treden mensen hun overheid steeds vaker met wantrouwen tegemoet? Wat is nodig om de relatie tussen overheid en burger te herstellen? Het waren deze vragen die de Raad aanzette om in de zomer van 2021 een verkenning naar het gezag van de overheid op te starten.

De verkenning is uitgevoerd langs drie onderzoekslijnen. Allereerst heeft de Raad een brede filosofisch-historische literatuurstudie uitgevoerd om meer te weten te komen over hoe de gezagsrelatie tussen overheid en burger zich in de afgelopen decennia heeft ontwikkeld. Hiervoor is de Raad onder andere een samenwerking met de Filosofische School Nederland aangegaan. Ten tweede heeft hij op basis van sociaal-psychologisch onderzoek onderzocht wat de staat is van het huidige overheidsgezag in meer kwantitatieve zin.

Deze studie – die voor een belangrijk deel gebaseerd is op bestaand empirisch onderzoek, bijvoorbeeld van het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) – hielp bij het doorgronden van de redenen waarom burgers de overheid al dan niet gezag toedichten. Onder de noemer ‘gezag in de praktijk’ is de Raad – als derde onderzoekslijn – antropologisch te werk gegaan om de gezagsrelatie tussen overheid en burger in enkele praktische cases te onderzoeken. Het resultaat van deze praktijkcasussen is een bundel met drie longreads die separaat van dit signalement verschijnt.

De uitkomsten van de drie onderzoekslijnen komen samen in dit onderliggende signalement Gezag herwinnen. Over de gezagswaardigheid van het openbaar bestuur. Hierin betoogt de Raad dat verschillende tekorten ervoor hebben gezorgd dat de overheid aan gezag heeft ingeboet. Er is een cognitief tekort ontstaan, omdat afgelopen decennia veel publieke taken buiten
de overheid zijn belegd. Daarnaast werden veel ambtenaren, zeker in de top, geacht met regelmaat binnen de Rijksdienst te rouleren. Dit heeft als gevolg dat specialisten binnen de overheid schaars zijn geworden. Daarnaast is een moreel tekort ontstaan omdat het overheidshandelen is gereduceerd tot technocratisch-­rationeel optreden dat volledig neutraal zou zijn. Maar de overheid kan niet neutraal zijn, ze maakt uiteindelijk altijd keuzes vanuit een normatief kader. Het is van belang dat politieke bestuurders die morele uitgangspunten weer expliciet maken. Ten slotte bestaat er een maatschappelijk tekort waarmee de Raad bedoelt dat wat er leeft in de volle breedte van de samenleving niet altijd meer de overheid weet te bereiken.

Geredeneerd vanuit deze tekorten stelt de ROB vast dat een gezagswaardige overheid bekwaam, betrouwbaar en betrokken is. Vanuit die drie kernkwaliteiten presenteert de Raad in hoofdstuk 5 drie denkrichtingen die leiden tot herwinnen van gezag. De Raad wil – mede gebaseerd op de reacties op zijn signalement – hierna zelf aan de slag gaan met de uitwerking van in ieder geval een van de in hoofdstuk 5 genoemde oplossingsrichtingen. Dit signalement is aldus een tussenproduct van een langer lopend traject over het gezag van de overheid”.

Maand van het gezag

Volgens de ROB begint het herwinnen van gezag bij een overheid die beter presteert. Als start van het gesprek over het herwinnen van gezag organiseert de ROB daarom in november de ‘Maand van het Gezag’. Hiermee wil de ROB een aanzet doen voor het democratische debat over gezag en bestuurders en burgers activeren om er mee aan de slag te gaan en deze agenda verder vorm te geven.

Overheid moet gezag herwinnen, ROB, 10 november 2022: www.raadopenbaarbestuur.nl/actueel/nieuws/2022/11/10/overheid-moet-gezag-herwinnen

Downloaden rapport Gezag herwinnen. Over de gezagswaardigheid van het openbaar bestuur, ROB, 10 november 2022: www.raadopenbaarbestuur.nl

Meer over gezag:

Leergang Modern gezag en de Synopsis Modern gezag: https://beroepseer.nl

Het gezag van de wethouder: https://beroepseer.nl

Eindrapport ‘Het gezag van de gemeenteraad’ gepresenteerd: https://beroepseer.nl

De SAM-professional als gezagsdrager. Onderzoek naar beroepseer in het publiek sociaal domein: https://beroepseer.nl

Stichting Beroepseer onderzoekt het gezag van de raadsgriffier: https://beroepseer.nl

Gezagsdragers – De publieke zaak op zoek naar haar verdedigers. Redactie: Thijs Jansen, Gabriël van den Brink en René Kneyber, 2012: https://beroepseer.nl/gezagsdragers/
Met de bundel Gezagsdragers heeft Stichting Beroepseer in 2012 het onderwerp gezag op de kaart gezet.

Met gezag! Agressie tegen werknemers met een publieke taak: inzicht en uitzicht, door prof. Bas van Stokkom. Uitgeverij Boom, 2013: https://basvanstokkom.eu/