Wat betekent academische vrijheid? Welke grenzen kunnen eraan gesteld worden en wie is er verantwoordelijk voor?
Vanmiddag 17 februari 2021 presenteerde de Koninklijke Nederlandse Akademie van Wetenschappen (KNAW) het rapport Academische vrijheid in Nederland tijdens een online bijeenkomst met een discussie over politiek en maatschappelijk engagement. De komende tijd organiseert de KNAW discussies over verschillende aspecten van academische vrijheid.

Voor wetenschappers betekent academische vrijheid dat ze in vrijheid hun wetenschappelijke onderzoek kunnen doen, hun bevindingen naar buiten kunnen brengen en onderwijs kunnen geven. Ze moeten bijvoorbeeld hun eigen onderzoeksthema’s kunnen kiezen, hun eigen onderzoeksvragen en methodes, en hun standpunten vrijelijk kunnen delen, ook als die nog voorlopig zijn.

Vrijheid van meningsuiting

Voor de academische vrijheid is vrijheid van meningsuiting een vereiste. Maar deze begrippen zijn niet aan elkaar gelijk. De academische vrijheid komt toe aan mensen in hun functie van wetenschapper. Vrijheid van meningsuiting komt toe aan alle burgers, ongeacht hun functie. De grenzen aan academische vrijheid worden verder bepaald door een aantal principes die voor alle wetenschappers gelden. Dat zijn voor onderzoekers eerlijkheid, zorgvuldigheid, transparantie, onafhankelijkheid en verantwoordelijkheid. Bij hun onderzoek moeten wetenschappers rekening houden met degenen die bij hun onderzoek betrokken zijn, en hun omgeving.

Universiteiten en overheid

Besturen van universiteiten hebben de verantwoordelijkheid om zich niet meer te mengen in onderzoek en onderwijs dan redelijk is. En ze moeten hun werknemers beschermen tegen druk van buitenaf. Ook de overheid moet zich verre houden van bemoeienis met inhoud en methodes van de wetenschap. Als opdrachtgever mag ze niet proberen de uitkomsten van wetenschappelijk onderzoek te beïnvloeden. Ook is het een taak van de overheid om de autonomie van wetenschappelijke instellingen te waarborgen.

De KNAW wijst er opnieuw op dat er bij de financiering van onderzoek voldoende geld en ruimte moet zijn voor ongebonden onderzoek waarbij wetenschappers vrij zijn in de keuze van hun thema’s.

Het rapport is geschreven door de vaste KNAW-commissie Vrijheid van wetenschapsbeoefening. Voorzitter is Paul van der Heijden, emeritus hoogleraar internationaal arbeidsrecht aan de Universiteit Leiden.

Downloaden rapport Academische vrijheid in Nederland – Een begripsanalyse en richtsnoer, KNAW, februari 2021: https://beroepseer.nl

KNAW-rapport over betekenis en grenzen van academische vrijheid, KNAW, 17 februari 2021: www.knaw.nl/nieuws/knaw-rapport-over-betekenis-en-grenzen-van-academische-vrijheid