Wat moet ik als goede ambtenaar doen als er een kabinet Wilders komt? Dat vragen veel ambtenaren zich op dit moment af. De vraag veronderstelt dat er zich op dat punt onmiddellijk een totaal andere situatie voordoet. Dat er een radicale breuk komt waarin we van een rechtsstatelijke hemel in een rechteloze hel belanden, waar de professionele ambtenaar zijn rol niet meer kan vervullen. Maar, daarmee wordt het recente verleden geïdealiseerd, dat zie je vaker bij een crisisgevoel. Daaraan moeten de ambtenaren voorbij. Dat verlamt en maakt juist kwetsbaar. Ik ga eerst in op de erosie van de rechtsstaat door achteloosheid in het recente verleden. Daarna schets ik het rechtsstatelijk vandalisme dat Wilders bedrijft. Ik lever tot slot een handvol suggesties ter bemoediging van de ambtenaren voor het geval zij een kabinet Wilders moeten gaan bedienen.

Rechtsstatelijke achteloosheid
In de toeslagenaffaire is een groot aantal mensen onrechtvaardig behandeld, en heeft de rechterlijke macht zich onvoldoende onafhankelijk opgesteld. Daarmee is gehandeld tegen een fundamenteel rechtsstatelijk beginsel. Interne kritiek van professionele ambtenaren werd niet gehoord, of erger nog: die werd weggemoffeld.
De geschiedenis van de gaswinning laat zien dat de publieke belangenafweging en de risico-afweging onzorgvuldig geweest is. Kritische risicoschattingen werden veronachtzaamd en weggemoffeld, de belangen van omwonenden werden onvoldoende meegewogen. Dan vergt behoorlijk bestuur in ieder geval nog extra coulance bij de schadeafwikkeling, maar ook die bleef lang uit.
In toenemende mate moet de rechter zich uitspreken over regeringsbeleid, omdat dit vanuit internationaal rechtelijke beginselen of afspraken onzorgvuldig is. Denk bijvoorbeeld aan het  Urgenda-vonnis in de klimaatdiscussie. Dat is een rol die de rechter toekomt in een rechtsstaat, maar als die door onzorgvuldig bestuur té vaak op de publieke afwegingen moet ingrijpen gaan burgers de rechterlijke macht als een politiek orgaan zien.

Rechtstatelijk vandalisme
De vertoonde rechtsstatelijke achteloosheid kan ruimte bieden aan rechtsstatelijk vandalisme. Die kan voeding geven aan de stelling dat rechters niet neutraal zijn maar ook een politieke (D’66) macht vertegenwoordigen. Dat is de stellingname van Wilders, maar kun je daar niet juist ook een pleidooi in  zien vóór een versterking van de onafhankelijkheid van de rechter? Neen, kijk naar het optreden van  Wilders in de Tweede Kamer met betrekking tot dit onderwerp. Na 1945 is er twee keer politieke bemoeienis geweest met de benoeming van onze hoogste rechters, de leden van de Hoge Raad. Tot dan was het gebruik dat de Tweede Kamer niet ingreep op de voordracht die door de Hoge Raad wordt gedaan.¹⁾ Beide keren was het Wilders die deze historische daad verrichtte. Eén keer omdat de politieke “nestgeur” van de voorgedragen rechter hem niet aanstond, één keer omdat de kandidaat een juridisch commentaar had gepubliceerd dat de PVV niet aanstond,  over de “Minder, minder” rechtszaak van Wilders zelf.²⁾
Wilders heeft wetsvoorstellen ingediend die botsen met rechtsstatelijke beginselen. Dat hij die in de ijskast heeft geplaatst maakt voor de praktijk niets uit, want ook buiten de ijskast zouden ze met de huidige samenstelling van de volksvertegenwoordiging geen schijn van kans maken. En verder: de mentaliteit die er achter schuil gaat wordt elke dag opgewarmd.
Die bevat een minachting voor de rechterlijke macht, voor de vrije pers,  voor de democratische en rechtsstatelijke functie van het parlement,  en een voorliefde voor autoritair leiderschap. Misschien nóg vernietigender voor de rechtsstaat is dat zijn invulling van  wie behoort tot “ons volk”  en “de Nederlanders” een radicale uitsluiting behelst van groepen die hier soms al generaties lang wonen.

Wakker worden
Gelukkig heeft de rechtsstaat het er niet bij laten zitten na de geschetste achteloosheid.
De gemaakte fouten hebben het rechtsstatelijk besef op diverse fronten wakker geschud.
Zo heeft de hoogste bestuursrechter uitvoerig en in het openbaar schuld bekend voor zijn optreden in de toeslagenaffaire en verbeteringen gepresenteerd. Daarnaast hebben de affaires in de rijksdienst en ook bij de andere overheidslagen een hernieuwde aandacht gebracht voor de beginselen van behoorlijk bestuur. Ook de bezinning op het ambtelijk vakmanschap en de morele kanten daarvan is er de afgelopen jaren door versterkt. Met o.a. als resultaat een nieuwe ambtseed die de ambtelijke rol en verantwoordelijkheden in ons stelsel stevig neerzet. Er zijn intensieve trajecten gestart om de eigen ambtelijke verantwoordelijkheid en tegenspraak aandacht te geven in de dagelijkse beroepspraktijk.
En er is een Staatscommissie ingesteld die het functioneren van de rechtsstaat zal analyseren vanuit het perspectief van de burger, en die voorstellen zal doen voor het versterken van die rechtsstaat.
Rechtsfilosoof Jonathan Soeharno heeft die staatscommissie gewezen op enkele zwakke punten in ons stelsel, in het bijzonder waar het gaat om de politieke invloed op de positie en het werk van rechters. Hij zegt dat zijn collega’s uit Hongarije, Polen en Rusland die in hun land de effecten daarvan aan den lijve ondervinden verbijsterd zijn over die kwetsbaarheden in ons stelsel.³⁾

Een handvol suggesties
Terug naar de vraag wat moet je als ambtenaar nu doen als er een kabinet Wilders komt?

1. Het eerste antwoord is een open deur, maar het is wel zaak dat die frisse wind blijft waaien: de ambtelijke leiding en alle medewerkers houden strak en zichtbaar vast aan de uitgangspunten van het recht op ambtelijk vakmanschap. Dat recht op een behoorlijke, politiek onafhankelijke, en zorgvuldige functievervulling komt niet alleen de bestuurders toe, maar ook de burgers, de volksvertegenwoordiging en de ambtenaren zelf.
2. Om de neutrale beroepsuitoefening te borgen moet de ambtelijke leiding er op toe zien dat er – buiten de gegroeide praktijk van een enkele politiek assistent⁴⁾ geen politieke benoemingen van ambtelijke functies plaatsvinden.
   De politieke neutraliteit van het ambtelijk corps brengt met zich mee dat ambtenaren ondergeschikt zijn aan de ambtelijke leiding, niet aan de politieke leiding. Tot mijn verbijstering wil de Vereniging de Nieuwe Ambtenaar (VDNA) daar een eind aan maken. Want die suggereert: “om (sommige) topambtenaren voor de zittingsduur van een kabinet direct door de ministerraad, dan wel een gewone meerderheid in de Tweede Kamer te benoemen.”⁵⁾  Voor de zittingsduur van het kabinet en de meerderheid in de Tweede Kamer: dat zou de ambtelijke top binden aan de politieke kleur van een bepaald moment. Dat zou het einde zijn van het  recht op politiek onafhankelijk vakmanschap.
3. Tegenspraak door ambtenaren zal niet zijn ingegeven door een persoonlijk politiek oordeel maar moet gebaseerd zijn op onafhankelijk oordeel. Dat behelst zorgvuldige presentatie van de relevante feiten, visies en rechtsstatelijke beginselen. Bij een goede professionele ambtenaar doet het er dus niet toe voor welke politieke richting die in zijn persoonlijk leven kiest. Daar een probleem van maken ondergraaft juist het stelsel. De eerdergenoemde VDNA gaat nog verder en bepleit een maatregel die de toets aan grondwettelijke beginselen niet zou doorstaan: “de verplichting tot publicatie van politieke lidmaatschappen van (top) ambtenaren die actief zijn in één of meerdere politieke partijen.”
4. De secretarissen generaal roepen via de formatietafel het kabinet op om met haar een werkklimaat te bevorderen, “waarbij medewerkers op de werkvloer hun vragen en dilemma’s bij collega’s en leidinggevenden kunnen uitspreken en samen met hen kunnen onderzoeken hoe hier het beste mee om te gaan”. Dat statement van het huidige demissionaire kabinet kan onderdeel worden van het volgende kabinetsprogramma.⁶⁾
5. Voldoende ruimte voor interne tegenspraak maakt ambtelijk activisme – openbare tegenspraak – overbodig. Laat de politieke bezwaren komen van het parlement, uit de media en van de burgers zelf.  Openbare tegenspraak op onderwerpen waarbij de ambtenaar zelf betrokken is ondergraaft de ambtelijke professie, en is zeker in tijden van politieke polarisatie een bedreiging voor de neutrale positie van de ambtenaar.

Hans Wilmink is socioloog, oud-ambtenaar en voortrekker van Stichting Beroepseer.

Noten
¹⁾ De Staatscommissie over het parlementair stelsel heeft daarom een andere benoemingsprocedure voorgesteld. Dat vergt een wijziging van de grondwet ( art. 117, eerste lid, Grondwet)
Lage Drempels Hoge Dijken. Democratie en rechtsstaat in balans. Eindrapport van de staatscommissie parlementair stelsel (2018) Boom Amsterdam pag. 216
²⁾  In Trouw 7 januari 2012 De onafhankelijkheid van de rechter is in het geding: https://www.trouw.nl
3)  Jonathan Soeharno, Wij hebben te weinig waarborgen. De Groene Amsterdammer 25 01 2024
4) Inmiddels heeft elke bewindspersoon een politiek assistent. In tegenstelling tot elke ‘gewone’ ambtenaar die onder hiërarchie van de ambtelijke leiding is geplaatst, valt de politiek assistent hiërarchisch direct onder de bewindspersoon.
⁵⁾ Ambtenaren-leveren-vakwerk.pdf (nieuweambtenaar.nl): https://nieuweambtenaar.nl/wp-content/uploads/2024/02/Ambtenaren-leveren-vakwerk.pdf
6) Ministeries blijven uitslagen verkiezingen bespreken: www.binnenlandsbestuur.nl/carriere/ambtenaren-moeten-op-werkvloer-hun-zorgen-kunnen-uiten

Deze blog is deel 3 in de serie over een rechtsstatelijk onderwerp.

Deel 2: Ambtelijke tegenspraak past niet op een spandoek: https://beroepseer.nl/blogs/ambtelijke-tegenspraak-past-niet-op-een-spandoek/
Deel 1: Rechtsstaat: leren leven met onbehagen: https://beroepseer.nl/blogs/rechtsstaat-leren-leven-met-onbehagen/

Voorbij boos en achteloos. Rechtsstatelijk besef als kompas voor overheid en burger, door Hans Wilmink: https://beroepseer.nl