De integriteit van bestuurders en ambtenaren staat in de belangstelling. Alleen al in december 2017 haalden meerdere incidenten de landelijke pers. Een kleine selectie daaruit laat meteen de enorme variëteit zien rondom dit thema: het Scheveningse appartement dat Alexander Pechtold kreeg van een bevriende relatie wat niet gemeld was, de benoeming van wethouder Palmen in Brunssum die met de eigen gemeente een conflict uitvecht over een stuk grond, de mogelijke beïnvloeding door ambtenaren van onafhankelijk onderzoek van het Wetenschappelijk Onderzoek- en Documentatiecentrum en een mogelijke schending van de regels door een VVD-kamerlid bij hetverhuren van panden in Amsterdam. Ook was er aandacht voor het vonnis tegen politicus Jos van Rey wegens omkoping, stembusfraude en witwassen, de misstanden op de Oranjekazerne in Schaarsbergen en de mogelijke
fraude rond de aanschaf van dienstauto’s voor het ministerie van Defensie.
En als uitsmijter mag wel het strafontslag van de oud-voorzitter van de Ondernemingsraad van de politie vanwege ‘zeer ernstig plichtsverzuim’ worden genoemd.

Prominent op de bestuurlijke agenda

Dit lijkt het topje van de ijsberg. Alhoewel lang niet alle misstanden aan het licht komen en nepnieuws de publieke opinie in toenemende mate beïnvloedt, is het niet verwonderlijk dat het thema integriteit prominent op de bestuurlijke agenda staat. De grote decentralisaties, de groeiende rol voor maatschappelijk initiatief en de flexibiliteit die dat vergt van het lokaal bestuur, maar ook de toenemende verwevenheid tussen onder- en bovenwereld, het zijn allemaal ontwikkelingen die nieuwe situaties creëren waarbij een beroep wordt gedaan op het morele beoordelingsvermogen van de betrokken politicus, bestuurder of ambtenaar ten aanzien van publieke waarden. Dit betekent niet dat er een tekort is aan moreleel beoordelingsvermogen, maar wel dat er – dankzij tal van nieuwe ontwikkelingen – meer en nieuwe integriteitsrisico’s op de loer liggen. De kans op uitglijders neemt toe.

Inquisitiedemocratie

Zeker ook in de context van lokale overheden is het niet verrassend dat integriteit als thema speelt. Immers daar worden aan de lopende band beslissingen genomen die mensen heel direct raken. Daar zijn de relaties tussen bestuurders en ondernemers, tussen ambtenaren en burgers heel direct en dus de risico’s op onoorbare handelingen navenant groot. Tegelijk zijn er andere ontwikkelingen die bijdragen aan de belangstelling voor integriteit. De media zijn wel genoemd de decorbouwers van de publieke zaak (Raad voor Maatschappelijke Ontwikkeling, 2003). Oude en nieuwe media lijken steeds kritischer verslag te doen van het functioneren van bestuurders en ambtenaren in de inquisitiedemocratie.

Over al deze ontwikkelingen schreef Arwin van Buuren, hoogleraar Bestuurskunde aan de Erasmus Universiteit Rotterdam, het essay De schijnwerper op schemergebied. Naar een verruimd moreel mandaat in de dramademocratie in opdracht van de Gemeente Rotterdam.

Van Buuren laat in het essay zien dat er sprake is van een ingewikkeld dilemma: de samenleving vraagt van overheden om ondernemend te zijn, maatwerk te leveren, flexibel samen te werken en responsief te handelen. Tegelijkertijd worden kleine misstappen vaak sterk uitvergroot, gevolgd door een nieuwe serie regels om dit in de toekomst te voorkomen. Dit werkt verkramping in de hand.

Behoefte aan eenvoudige vuistregels

Integer handelen, kan alleen gedijen als publieke organisaties ‘lekker in hun vel zitten’. Maar ook als publieke professionals hun werk kunnen doen binnen een verruimd moreel mandaat, waar zij met elkaar over in gesprek zijn en ook transparant over zijn en op aangesproken kunnen worden. Dat ruimer moreel mandaat betekent ook dat er, in het oerwoud van regels waar ambtenaren hun werk in moeten doen, behoefte is aan eenvoudige vuistregels, bijvoorbeeld dat in geval van twijfel het belang van de burger of de samenleving prevaleert boven dat van de overheid.

Downloaden in PDF De schijnwerper op schemergebied – Naar een verruimd moreel mandaat in de dramademocratie, door Arwin van Buuren, Daphne van Helden, Erasmus Universiteit Rotterdam: www.eur.nl/sites/corporate/files/2019-01/30654_essay_publieke_integriteit_ONLINE.pdf

Integriteit van overheden | essay, Erasmus School of Social and Behavioural Sciences, 17 januari 2019: https://www.eur.nl/essb/nieuws/integriteit-van-overheden-essay