Het nieuwe boek van Herman Tjeenk Willink gaat over de democratische rechtsorde als fundament: Het tij tegen. Vijf personen namen de eerste exemplaren in ontvangst tijdens de presentatie op de Campus Den Haag van de Universiteit van Leiden op 16 mei 2023: Huri Sahin, burgemeester van Rijswijk; Caspar van den Berg, bestuurskundige, bijzonder hoogleraar Transities in de publieke sector en lid van de Eerste Kamer; Esther Bodde, ambtenaar bij de Belastingdienst; journalist Mark Lievisse Adriaanse en cabaretière Claudia de Breij.

Voldoen aan de eisen van democratie en recht

Meer dan een halve eeuw was Herman Tjeenk Willink (geb. 1942) direct betrokken bij ontwikkelingen in en rond de overheid: als publieke ambtsdrager, als maatschappelijk bestuurder, als kritische beschouwer. Hij werd niet moe erop te wijzen dat de overheid in haar beleid én functioneren moet voldoen aan de eisen van democratie en recht. Die bieden burgers zekerheid: de zekerheid dat ieder zijn zegje kan doen en wordt gehoord, de zekerheid dat ieder gelijk is voor de wet en rechtsbescherming geniet, de zekerheid dat de overheid zegt wat zij doet en doet wat zij moet doen.
Door de dominantie van het geld als ijkpunt voor beleid en het managementdenken zijn de zekerheden gestaag uitgehold. Dáártegen komen burgers – terecht, en niet voor het eerst – in opstand.

Tjeenk Willink was onder meer voorzitter van de Eerste Kamer, vicepresident van de Raad van State en meermalen kabinetsinformateur. Hij publiceerde recentelijk de boeken Groter denken, kleiner doen en Kan de overheid crises aan?. In 2022 ontving hij de Prinsjesprijs vanwege zijn bijzondere betekenis voor het parlement en de democratie in Nederland. De jury: “Met al zijn publicaties heeft hij min of meer een handboek geschreven dat populair gezegd als stevige basis kan gelden voor politiek crisismanagement”.

Medeverantwoordelijkheid

In het Woord vooraf schrijft Tjeenk Willink: “Het boek verschijnt op een moment dat de overheid op veel fronten hapert en burgers hun ongenoegen daarover uiten. Maar ook op een moment dat het belang en de belangstelling voor beleid, functioneren en inrichting van de overheid weer toenemen. Het besef groeit dat de weg die we 40 jaar collectief hebben bewandeld doodloopt. Maar het besef dat een weg doodloopt betekent niet dat ook duidelijk is welke weg wel moet worden ingeslagen. Als economische groei via de private sector na 40 jaar toch niet het belangrijkste ijkpunt voor succesvol overheidsbeleid blijkt te zijn, wat is dat ijkpunt dan wel? Als na 40 jaar het besef doordringt dat de overheid toch meer is dan een bedrijf dat goed gemanaged moet worden, is daarmee dat meerdere nog niet duidelijk. Zonder een gemeenschappelijk ijkpunt, zonder duidelijkheid over waarom en waardoor de overheid juist geen bedrijf is, zal misschien wel het praten over maar niet het handelen van de overheid veranderen. Zeggen en doen, verwachtingen en resultaten zullen dan nog verder uit elkaar lopen, zoals bijvoorbeeld nu bij de compensatieregeling toeslagen.
[…]
In mijn beschouwingen is de nadruk steeds meer op de medeverantwoordelijkheid komen te liggen. Het gaat uiteindelijk om het morele besef, bij ieder van ons, van wat wel en niet mag. Vind ik dit rechtvaardig? Is dit proportioneel? In een democratische rechtsorde worden die vragen niet alleen binnen de overheid gesteld, maar ook in de samenleving; niet alleen door ambtsdragers, ook door burgers; niet alleen in Den Haag, ook op de Zuidas.”

25 jaar geleden een van de beste uitvoerende diensten

Bij het in ontvangst nemen van het boek door Esther Bodde, werkend bij de Belastingdienst,  ging Tjeenk Willink in zijn toespraak in op de kloof tussen beleid en uitvoering in de praktijk en de gevolgen van verkeerde politieke beslissingen: “In mijn beschouwingen over het functioneren van de overheid neemt de uitvoering een belangrijke plaats in. De professionals op de werkvloer – van huisartsen tot medewerkers van de belastingdienst – zijn de verbinding tussen de Haagse werkelijkheid en de maatschappelijke werkelijkheid waarin burgers leven. Zij beschikken over veel kennis en ervaring. Met hun mogelijkheden en grenzen wordt in Den Haag echter zelden rekening gehouden. Veel van hun problemen zijn dan ook terug te voeren op beslissingen van regering en parlement: tegenstrijdige politieke eisen, bezuinigingen, taakverzwaring, reorganisaties, privacyregelingen, et cetera. Maar als het (bijna onvermijdelijk) misgaat wordt met de beschuldigende vinger naar de professionals op de werkvloer en hun organisaties gewezen.
Zonder opeenvolgende politieke beslissingen sinds 2004 zou de toeslagenaffaire niet zijn ontstaan. Maar tot nu toe wil de Kamer van geen medeverantwoordelijkheid weten. De politiek verantwoordelijke staatssecretarissen van Financiën deden in april 2020 aangifte tegen de (eigen) belastingdienst (30.000 mensen) ‘wegens vermoeden van knevelarij en beroepsmatige discriminatie’. Naar mijn oordeel, toen en nu, een uiting van bestuurlijke onmacht in een vooral door de politiek veroorzaakt probleem, na het uitbrengen van een rapport (POK), waarin elke deugdelijke analyse ontbrak. Die beslissing werkt tot op de dag van vandaag door in de dienst, die 25 jaar geleden een van de beste uitvoerende diensten was”.

Zoals het nu gaat, gaat het mis. We moeten gezamenlijk aan de bak. Want we kunnen er wat aan doen. Het tij keren bevat een selectie uit Tjeenk Willinks betogen van de afgelopen tien jaar met een terugblik op de context waarin ze werden uitgesproken of geschreven.
Meer info bij uitgeverij Prometheus: https://uitgeverijprometheus.nl/boeken/tij-tegen-paperback/

Op de foto: Caspar van den Berg (links) en Herman Tjeenk Willink (rechts) tijdens de presentatie van Het tij keren.
Caspar van den Berg: “Geen ander idee dan de democratische rechtsstaat biedt ons de vrijheid én de bescherming om onszelf te ontplooien, en geen ander idee dan de democratische rechtsstaat verbindt Nederlanders in hun ontzuilde, grotendeels ontkerkelijkte, en in cultureel en ruimtelijk opzicht pluralistische samenleving”.