Hans Wilmink

Het is onvermijdelijk dat de overheid soms nadeel toebrengt aan mensen, of zelfs materiële of immateriële schade. Juist als ze bezig is het publieke belang te behartigen. Dat maak ik nu zelf mee, nu er op een paar honderd meter van mijn woning een nieuwe snelweg wordt aangelegd.
In zo’n geval gelden er voor de overheid gedragsregels die je ook aan het gewone menselijke verkeer kunt ontlenen. Zoals: ga er niet van uit dat je per definitie gelijk hebt, dus leg het goed uit, neem de verschillende belangen en invalshoeken serieus, geef de benadeelden serieuze aandacht en waar nodig een schadevergoeding.
Maar nu is mijn aandacht getrokken door de schuldenproblematiek, een onderwerp waarbij de overheid echt leed veroorzaakt bij kwetsbare mensen, en dan zonder dat er iets positiefs – een publiek belang bijvoorbeeld – tegenover staat. Opgestapelde verkeersboetes, achterstallige zorgpremies, te veel ontvangen en niet terugbetaalde inkomenstoeslagen. In een serie artikelen in De Correspondent laat Jesse Frederik zien hoe er bij te late betalingen automatisch forse verhogingen worden toegepast, soms tot wel 300%. Zó veel dat terugbetalen niet meer mogelijk is gezien het inkomen van betrokkenen. Hoe kan zoiets ontstaan? Ik laat de Raad voor Volksgezondheid en Samenleving (RVS) even aan het woord daarover: “Van het grootste deel van de escalatie van (kleine) schulden ligt de oorsprong bij de overheid of aan de overheid gelieerde instanties. De top vier van grootste schuldeisers zijn de zorgverzekeraar, de Belastingdienst, de gemeente en het CJIB^*) (I&O Research 2016). De overheid en aan overheid gelieerde instanties hanteren een uitgebreid systeem van boetes, automatische verhogingen en naheffingen. Hierdoor kunnen kleine schulden snel escaleren”.¹

Algemene beginselen van behoorlijk bestuur

Die escalatie gaat soms zo ver en zo lang door, dat een boete voor het rijden in onverzekerde auto’s kon oplopen tot 35.000 Euro. Er worden mensen vastgezet vanwege onbetaalde schulden aan de overheid. Wat dat geautomatiseerde beboeten betreft: zowel verkeersboetes als een aantal andere overtredingen (zoals het onverzekerd of zonder APK-keuring rijden) worden sinds een aantal jaren automatisch afgedaan. De Wet administratieve handhaving verkeersvoorschriften (WAHV) regelt dat. Als u wel eens een verkeersovertreding begaat maakt u dat zelf mee.
Vorige week had ik er nog één: te snel gereden. Ik wist nog waar, ik erken de overtreding, ik kon het betalen, en ik deed dat direct. Mooi snel afgerond. Administratief eenvoudig, voor mij en voor de overheid. Maar in een wat ingewikkelder zaak? Als er nu bijzondere omstandigheden zijn? Een overheidsdienaar moet toch altijd de afweging doen, en daar is toch verweer tegen mogelijk? Daar hebben we toch de algemene beginselen van behoorlijk bestuur voor? Dat dacht de rechter in eerste instantie ook, die vernietigde zo’n automatische sanctie omdat er geen ambtenaar aan te pas was geweest die naar de omstandigheden keek. Geen onderzoek, geen zorgvuldige afweging. Maar de hoogste rechter, de Hoge Raad, constateerde dat hier sprake was van een onjuiste rechtsopvatting. Want in de wet is geregeld dat er “sprake is van een volledig geautomatiseerd proces waarin in alle zaken een sanctie wordt opgelegd”. Anders gezegd: de algemene beginselen van behoorlijk bestuur zijn hier via de wet buiten werking gezet.²

Jesse Frederik laat zien dat de overheid de boetes niet alleen torenhoog laat oplopen, ze voert ook een a-sociaal beleid als het gaat om het innen van die schulden. Zo hanteert ze achterhaalde regels als het gaat om wélke goederen in beslag genomen mogen worden. Een vereenvoudiging van de regeling voor de zogenaamde beslagvrije voet, die moet garanderen dat mensen niet onder het bestaansminimum terechtkomen, verzandt lange tijd in politiek geharrewar. Daar komt bij dat de overheid marktwerking introduceerde voor deurwaarders, die er volgens de Ombudsman: “toe zal leiden dat [de deurwaarder] invorderingsmaatregelen neemt die niet nodig, onredelijk en onbehoorlijk zijn”.

En zo werkt de overheid mee aan het scheppen van een maatschappelijke misstand die Jesse Frederik als volgt kenschetst: “Uiteindelijk zijn de kosten van dat drastische beleid enorm: de schuldenaar kan niet verder met zijn leven, kinderen groeien op in armoede, de overheid is miljoenen kwijt aan hulpverleners, en ga zo maar door”.

Hoe komt dat nu zo ver?

In de eerste plaats door de automatisering en digitalisering van processen. Die dienen in heel veel gevallen de efficiency en zeker ook het gemak. Maar met het automatiseren van de ambtenaar kunnen we ook te ver gaan. De Raad voor Volksgezondheid en Samenleving zegt daarover in eerdergenoemd rapport : “De digitalisering van processen heeft er ook voor gezorgd dat persoonlijk contact met instanties nauwelijks meer mogelijk is, of slechts oppervlakkig. Bovendien ontbreekt in digitale processen de mogelijkheid om antwoorden te nuanceren of toe te lichten. Hierdoor wordt er geen recht gedaan aan specifieke individuele situaties”.
Een tweede punt: de praktijk van de inkomenstoeslagen leidt tot grote problemen bij mensen die op het bestaansminimum leven. Roel in ’t Veld schetst dat in Sociale Vraagstukken als volgt:
“Stel dat je vanwege een laag inkomen vier toeslagen krijgt, voor de zorg, huur, kind en kinderopvang. Dat krijg je in de vorm van voorschotten, die gebaseerd zijn op een schatting van je inkomen in het komende jaar. Als je in dat jaar een meevaller krijgt, gaan de voorschotten omlaag en volgen er terugvorderingen. Dan heb je ineens vier schulden, terwijl je het water toch al aan de lippen stond, want anders kreeg je die toeslagen niet. Voor deze mensen is dat meteen een ramp”.³
Roel in ‘t Veld spreekt in dit verband van ‘anonieme wreedheid’.

Op het moment dat ik dit stuk schrijf rapporteert De Volkskrant op de voorpagina over een onderzoek van de Nationale Ombudsman, waaruit blijkt dat de Belastingdienst de toeslagen (voor kinderopvang en het kindgebonden budget) voor een groot aantal gezinnen stopzette vanwege vermoedens van misbruik.⁴ Uiteindelijk bleek 75% van de toeslagen onterecht ingetrokken. De Ombudsman spreekt van een rigoureuze aanpak, een onzorgvuldige handelwijze waardoor de getroffen gezinnen in de schulden worden geduwd.
Ook in dat verband komt ter sprake dat het toeslagenstelsel met de door de politiek geëiste praktijk van bevoorschotting, volkomen onuitvoerbaar is voor de ambtenaren en de ict-systemen van de Belastingdienst.
Maar er is nog een derde punt: de overheid opereert teveel vanuit georganiseerd wantrouwen. De overheid is in de artikelen over de schuldenproblematiek het meest drastische incassobureau genoemd. De ombudsman sprak van een veel te rigoureuze reactie op misbruik. Burgers die een fout maken moeten wel fraudeurs zijn. Als er misbruik blijkt te zijn, pakken we een gehele categorie in één keer aan. Zij gaat voorbij aan het geldgebrek en het armoedeprobleem dat eronder ligt – en dat zij verergert – en zij gaat uit van onwil en slechte karaktereigenschappen bij elke schuldenaar.

Wat is ertegen te doen?

Hoe pijnlijk en onterecht dat negatieve mensbeeld is, wordt indringend duidelijk uit de prachtige documentaire Schuldig van Sarah Sylbing en Ester Gould die in november en december 2016 door de NPO werd uitgezonden. De overheid kan op dit punt misschien ook iets opsteken van haar eigen adviesorgaan de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid (WRR), dat onlangs in een rapport⁵ schetste dat mensen niet alleen verschillen in denkvermogen hebben, maar ook in doenvermogen (in actie komen, met tegenslag omgaan, volhouden). Beide soorten mentale vermogens hebben invloed op de mate van zelfredzaamheid. De verschillen hangen enigszins samen met opleidingsniveau, maar niet volledig. De omstandigheden waarin mensen verkeren, de situaties van hoge stress die mensen meemaken (scheiding, faillissement, ontslag, armoede) zetten die mentale vermogens onder druk. Dat zal zeker ook gelden voor de zelfredzaamheid op het financiële vlak. Moet de ideologie onder het zogenaamde participatiebeleid, waarin verondersteld wordt dat een ieder regisseur over het eigen leven kan zijn, niet enige correctie krijgen?
Aan die toeslagenpraktijk moet de overheid natuurlijk ook iets doen. Het andere adviesorgaan dat ik al noemde, de RVS, pleit ervoor de toeslagen zoveel mogelijk rechtstreeks aan de instellingen (bijv. de huurtoeslagen aan de woningcorporaties ) te vertrekken. Daar zou de Belastingdienst mee aan de slag moeten. Roel in ’t Veld pleit voor een adempauze bij de schuldsanering en voor het opzetten van een kwaliteitsstelsel voor schuldhulporganisaties. De schuldhulp op lokaal niveau kan de nationale problematiek niet oplossen, maar kan wel verdere escalatie door huisuitzetting e.d. voorkomen. De gemeente Zaanstad bijvoorbeeld, heeft de sociale wijkteams beleidsruimte en budgetruimte toegekend om dat te doen.
En die automatische sancties en verhogingen? Als het gaat om beslissingen over sancties of voorzieningen van de overheid zijn de algemene beginselen van behoorlijk bestuur in het geding.

Die regels liggen overigens heel dichtbij de waarden en normen die wij voor het normale menselijke verkeer ook graag willen hanteren. Zoals: eerst eens goed kijken voor je oordeelt, zorgvuldig zijn, rechtvaardig zijn.
Barend Rombout van Bureau Frontlijn in Rotterdam en één van de voortrekkers van Beroepseer spreekt dan ook van een fatsoenlijke overheid. Als de omstandigheden gelijk of objectiveerbaar zijn is automatisering natuurlijk een goed hulpmiddel. Maar is het nu echt onmogelijk om in geval van bijzondere omstandigheden of overduidelijk niet rechtvaardige en onbedoelde uitwerking, alsnog snel de nodige afwegingen te maken en onnodige sancties en verhogingen te voorkomen?
Ik moet het omdraaien: alleen als daarin alsnog – desnoods in tweede instantie – kan worden voorzien, is automatisering acceptabel. Burgers en goede ambtenaren wijzen de anonieme wreedheid van de overheid rigoureus af.

^Noten
*) CJIB = Centraal Justitieel Incassobureau
¹ Eenvoud Loont. Oplossingen om schulden te voorkomen. Raad voor Volksgezondheid en Samenleving (RVS), Den Haag, juni 2017.
² http://deeplink.rechtspraak.nl/uitspraak?id=ECLI:NL:HR:2016:240
³ Interview door Martin Zuithof met Roel in ’t Veld in Sociale Vraagstukken 27 juni 2017.
⁴ Ombudsman: duizenden gezinnen in problemen door onterecht stoppen toeslagen. De Volkskrant, 9 augustus 2017.
⁵ Weten is nog geen doen. Een realistisch perspectief op redzaamheid. Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid, Den Haag 2017.

In de Verenigde Staten hebben we een harde verkiezingsstrijd gezien, waarin met mensen en feiten gemanipuleerd werd. Dat gaat nog even door tijdens het presidentschap van Trump, zo lijkt het. Ook in de Nederlandse verkiezingsstrijd ontwaren we nieuwe vormen van manipulatie. Fotoshoppen en valse facebook-identiteiten (internettrollen) zijn bij ons nieuwe – althans nog niet eerder zo aan het licht gekomen – wapens in de politieke strijd.
Misinformatie en leugens van de Amerikaanse vice-president over de opkomst bij Trumps inauguratie werden door zijn campagneleidster Kellyanne Conway betiteld als alternative facts.
Haar interviewer Chuck Todd beet haar toe dat alternative facts niet bestaan, en dat het hier gewoon falsehood betrof. Bestaan alternative facts echt niet? Ik laat dat begrip even goed tot me doordringen en sta even stil bij de verschillende soorten alternatieve feiten die ik zoal tegenkom. Daar doe ik in het hiernavolgende kort verslag van.

Niet bestaande feiten
Met foto’s over de inauguraties van Obama en Trump kon duidelijk worden aangetoond dat de opkomst bij Trump lager was. De feiten van mevr. Conway (de hogere opkomst bij Trump) bestaan dus gewoon niet.

Kritische feiten
Ik kijk even in de krant van de laatste dagen, terwijl ik dit schrijf. Daar kom ik toch elke dag bestaande en relevante alternative facts tegen. Een paar voorbeelden. Uit een onderzoek dat de Patiëntenfederatie heeft gehouden blijkt dat de helft van de mensen die om een second opinion vragen, een andere diagnose of advies krijgen. Dan gaat het dus om eenzelfde vraag, aan een andere deskundige, die met andere feiten komt en/of een andere interpretatie van die feiten.

De volgende dag: Waar de RIVM eerder op basis van onderzoek stelt dat het spelen op kunstgras met rubberkorrels geen kwaad kan, blijkt uit nieuw onderzoek van de Vrije Universiteit van Amsterdam dat er mogelijk toch gezondheidseffecten bij mensen zijn. Opnieuw: eenzelfde vraag, andere deskundige, andere feiten, andere interpretaties. Maar ik ga nog verder: waar je geen alternatieve feiten ziet, is het soms van belang er actief naar te gaan zoeken.
Karl Popper, een invloedrijke wetenschapsfilosoof, moedigt wetenschappers aan om in de theorievorming steeds op zoek te gaan naar nieuwe feiten die de theorie kunnen falsifiëren. Dat is een zeer doelgerichte en effectieve manier om tot betere theorieën te komen, het laat scherp zien waar de theorie nog mank gaat en waar die dus aanscherping behoeft. Dat zou je kunnen zien als een aansporing om op zoek te gaan naar alternative facts. Het is een benadering die kan helpen om tunnelvisies te vermijden, bijvoorbeeld in het politieonderzoek bij het opsporen van daders. Kijk niet alleen naar de feiten die het profiel en de scenario’s die je hebt ontwikkeld ondersteunen, maar zoek ook naar de feiten die dit falsifiëren. Ton Derksen, een Nijmeegse wetenschapsfilosoof met emeritaat, heeft op die manier spectaculaire politiële en justitiële dwalingen blootgelegd.

Politieke feiten
Bas Haan geeft in zijn boek over de Teevendeal^*) een paar voorbeelden van alternative facts waar ambtenaren veel mee te maken hebben. Zo beschrijft hij (pag. 169) hoe Mark Rutte feitelijke onjuistheden in een eerdere Tweede Kamerbrief van Opstelten verdedigt: “Dat heeft de Kamer geaccepteerd, want Opstelten is niet weggestuurd; hij is blijven zitten. Er zijn geen politieke consequenties aan verbonden. Met andere woorden: het politieke feit was daarmee geredresseerd”. Daar staat dus: de feitelijke onjuistheid is geen politiek feit meer. Dat betekent voor hem twee dingen tegelijk: a. dat hij op de feitelijke onjuistheden in het verleden niet alsnog politiek afgerekend mag worden. Maar het betekent ook b. dat de feitelijke onjuistheden geacht worden (politiek) niet meer te bestaan. Bas Haan gaat nog een stapje verder: “En omdat hij (Opstelten, HW) niet is weggestuurd, zijn de leugens de nieuwe feiten geworden”.
Dat is nog eens een mooi alternative fact. Het is een veel voorkomende soort, en de vraag hoe er mee om te gaan is niet het eenvoudigste hoofdstuk uit het handboek voor de ambtenaar.

Formele feiten
Een ander voorbeeld uit Haans boek. Nadat eindelijk de opdracht is verstrekt goed in de tapes te zoeken naar het bonnetje van Teeven, wordt die binnen enkele dagen gevonden. Een jurist van het ministerie van VenJ oppert dat “een afdruk van het beeldscherm met de overboeking, strikt formeel geen echt document is – en dat het ministerie dus vol kan houden dat er geen documenten gevonden zijn.” (pag. 147). Dat advies wordt echter niet opgevolgd, en dit alternatieve feit wordt dus verder niet gebruikt.

Geen feiten
Politieke feiten komen burgers tegen in de krant en op tv, ze tasten de geloofwaardigheid van de politiek aan. Met de formele feiten worden burgers nogal eens geconfronteerd in de rechtstreekse contacten met de overheid. Die geven vaak een kafkaiaans gevoel: alsof de werkelijkheid van de overheid en de werkelijkheid waarin we leven geheel los van elkaar staan.
Maar ook met de kritische feiten is het lastig leven. Vooral in tijden van groeiende onzekerheidsgevoelens groeit de behoefte aan duidelijkheid en eenduidigheid. Daar leidt het alsmaar tegenover elkaar stellen van feiten en alternatieve, kritische feiten, tot onrust, verwarring en nog meer onzekerheid.

Dat zien we overigens niet alleen terug bij die mensen die onzekerheid ervaren door hun bestaansonzekerheid, in hun werk, met hun inkomen, met hun gezondheid. We zien het ook bij mensen die van het denken en overdenken hun beroep hebben gemaakt. Ook bij hen komen we redeneringen tegen als: aangezien er geen vaste onomstotelijke waarheid is heeft het geen zin naar waarheid te zoeken, wetenschap is ook maar een mening. Als er geen vaststaande feiten zijn heeft het geen zin naar de (meest) juiste feiten te zoeken. Als er geen absolute waarden zijn kunnen we zonder waarden leven. Als we die post-modernistische redeneringen nog een stapje verder voeren, leiden die tot de stellingname dat het niet meer uitmaakt welke waarheid, welk feit, welke opvatting je ook presenteert. Nog weer een stap verder en we zijn bij het punt waar we geen zin en betekenis meer kunnen ontlenen aan de onderlinge confrontatie van de waarheden, feiten en opvattingen. Daar ligt het eindpunt van de kunst, de onafhankelijke media, de wetenschap, de democratie en haar gezaghebbende instituten.
Daar blijft er maar één zekerheid over. Die van het eigen gelijk in de eigen kleine denk– en leefwereld. Het land van de 17 miljoen meningen.

^*) Haan, Bas. De rekening voor Rutte. De Teevendeal, het bonnetje en de politieke prijs voor leugens. Prometheus Amsterdam, 2017.

Net voor de jaarwisseling las ik in het Algemeen Dagblad dat het ministerie van Veiligheid en Justitie een programma VenJ verandert heeft dat tot 2020 loopt. Na de fouten en missers uit het verleden wil het ministerie met dit programma van ‘een gesloten bastion met veel onderling wantrouwen’ uitgroeien tot een ministerie dat professioneler werkt en ‘niet langer onwelgevallige zaken achterhoudt’.

In het artikel is sprake van veranderestafettes, schaduwstages, Summer schools, en zwermsessies.
Ik las die zwermsessies – misschien door de associatie met die Summer schools – in eerste instantie als zwemsessies, maar de term verwijst naar zwaluwen die in een zwerm tot een grote gezamenlijke prestatie komen, een vogeltrek. Het lijkt te gaan om een methodiek om via een intensieve zitting met een aantal deelnemers te komen tot de werving van de juiste professionals op de juiste plaats, of de samenstelling van de juiste flexibele teams. Dit soort termen geven vaak aanleiding tot denigrerende grappen, ik gun het VenJ van harte dat die in de media tot nu toe zijn uitgebleven. En ik gun het ministerie dat ze tot een goed veranderplan komt dat echte veranderingen oplevert waar de mensen die er werken iets aan hebben, en de politieke leiding ook. Want het werk van de ambtenaren en het functioneren van de publieke dienst gaan mij aan het hart.

Twee tips voor beter werk voor ambtenaren

Wat ik in het AD-artikel zie is een groot verlangen naar dynamiek en verandering, naar elkaar ontmoeten en leren kennen, naar te betrekken en te verbinden. Dat is gezien de recente geschiedenissen rondom VenJ ook zeer begrijpelijk. Hoe slecht het gesteld is met het onderlinge begrip en vertrouwen bleek ook dezer dagen weer toen een poging van de minister om de hulpdiensten een hart onder de riem te steken vanwege de ondervonden agressie bij de jaarwisseling, bij delen van de politie zeer negatieve reacties opriep, en in het openbaar.
Misschien komt dat ook omdat een tweet een vluchtig communicatiemiddel is dat al gauw een vluchtige (tegen)reactie oproept? Het veranderteam op VenJ zou er dan ook goed aan doen om een paar meer diepgaande en langer doorwerkende veranderingen in gang te zetten. Ik krijg overigens de indruk dat het Algemeen Dagblad heeft geput uit berichten op het intranet en dat het daarbij gaat om allerlei voorbereidende sessies, niet over het eigenlijke veranderplan. Dat plan zal nog wel eens bekend worden hoop ik.
Ik wil best twee tips geven. Gewoon vanuit de intentie die ik eerder noemde: beter werk voor ambtenaren. Misschien hebben lezers die bij V&J werken er iets aan, als inspiratie bij hun inbreng in de verandersessies. Maar misschien zijn ze ook aanlokkelijk voor medewerkers en leidinggevenden bij andere organisaties.

1. Werkplaatsen

De eerste suggestie: ik doe een oproep om behalve een cursusaanbod ook werkplaatsen in te richten, dichtbij het dagelijkse werk, als vast onderdeel van ieder werkverband. Daar worden van tijd tot tijd de dilemma’s in het dagelijkse werk expliciet gemaakt, de uitersten van verschillende handelingsperspectieven verkend, het evenwicht daarin gezocht en handreikingen voor verder handelen geformuleerd. De vorm en inrichting kan verschillen, veel kan met eigen mensen worden gedaan, waar nodig aangevuld met ervaren trainers.
Indien goed aangepakt en indien men een serieuze maar veilige omgeving weet te scheppen, zou dat een zeer effectieve training in vakmanschap opleveren: niet te theoretisch, met kennis van wat op dit terrein speelt, in directe aansluiting op de eigen praktijk en met een gezamenlijke leeropbrengst die niet zo vrijblijvend is dat men weer over gaat tot ‘de orde van de dag’ ervóór. Bij de Stichting Beroepseer hebben we hier al wat ervaring mee, in onze Goed Werkplaatsen met beleidsambtenaren, uitvoerende ambtenaren, douanebeambten, artsen, rechters.

2. Herbezinning op taken

De tweede suggestie: is het niet tijd voor een herbezinning op de taken van de afdelingen/directies HRM zoals die in grote organisaties zijn ingericht?
Veelal zijn deze afdelingen te eenzijdig op de organisatie en het management georiënteerd, en te weinig op de mens en de medewerker. Dat is ook één van de lessen uit de ervaringen van Arthur Gotlieb bij de Nederlandse Zorgautoriteit (NZa)^*). Alleen de naam al, Human Resources Management. Die benoemt de mens in de organisatie als ‘resource’, als productiefactor. Dat is niet de missie die we bij moderne personeelsafdelingen verwachten. Toch? Moet dáár niet eens het roer om? Richting ruimte maken voor de vakman en vakvrouw? Met als kerntaak zorgen voor bewustwording, ondersteuning en bevordering van professioneel handelen? Een permanent veranderteam dat ervoor zorgt dat de medewerker en zijn organisatie bij de tijd blijft.

^{*) “Beste Arthur”. Vier brieven aan Arthur Gotlieb. www.beroepseer.nl}

Hans Wilmink heeft een langjarige ervaring als ambtenaar bij het ministerie van BZK. Hij ging in 2013 met pensioen. Voor Stichting Beroepseer treedt hij op als voortrekker en begeleidt hij Goed Werk-trajecten.

Vraag: slechte mensen met slecht werk?

Het tweede rapport van de commissie Oosting is uit. Geen doofpot, zo luidt de conclusie. Het rapport krijgt veel aandacht, maar er klinkt een lichte teleurstelling in de media en op het Binnenhof. Met vindt geen Barbertje die gehangen kan worden. “Geen matchfixing maar gewoon FC Knudde” zegt Pechthold op radio 1. Knudde, een stelletje sukkels daar op het ministerie van Veiligheid en Justitie? Dat is wel erg simpel, we weten allemaal dat er zeer veel hoogwaardige mensen werken daar. De vraag is juist: hoe kunnen zoveel goede mensen tot zulk slecht werk, zo ondermaats vakmanschap komen? Leert het rapport Oosting II ons iets daarover?
Ik probeer enkele lessen te formuleren aan de hand van het rapport. Eerst iets
over de aanleiding en over de inhoud van het rapport zelf.

De Teeven deal

Naar aanleiding van een uitzending van Nieuwsuur op 11 maart 2014 rezen er vragen over een deal die Fred Teeven in 2000, in zijn rol als Officier van Justitie, gesloten had met topcrimineel Cees H. Was de drugscrimineel er met een miljoenenwinst vanaf gekomen? Fred Teeven was inmiddels staatssecretaris, Ivo Opstelten minister. Er ontstond een schimmenspel met de Tweede Kamer dat op twee dagen na een jaar duurde. Minister Opstelten schreef aan de Tweede Kamer dat de gegevens over de betalingen niet meer te achterhalen waren, door veranderde ICT-systemen waarvan geen back-ups bestonden. Er werden bedragen genoemd die veel lager waren dan waar men in de media mee kwam.
Fred Teeven gooit olie op het vuur en zegt tegen een journalist: “Weet u wat het is. U weet niet alles en ik weet alles.” Tot na een uitzending van Nieuwsuur op 4 maart 2015 op 8 maart 2015 het bonnetje alsnog boven water kwam: via een schermafdruk. De dag erna treden Opstelten en Teeven af.

De commissie Oosting brengt in december 2015 uitvoerig rapport uit over de deal met als hoofdconclusie: gebrek aan regie, en er is ten onrechte geen grondig onafhankelijk onderzoek ingesteld. Minister Ard van der Steur laat zich in het Tweede Kamer debat daarover ontvallen dat ze niet de juiste mensen voor de ICT hadden. Op 25 januari 2016 komt Nieuwsuur opnieuw met een pijnlijk signaal: uit mailwisseling zou blijken dat de zoektocht naar het bewuste bonnetje door de ambtelijke top is stopgezet. Een rokende doofpot dus? De commissie Oosting wordt opnieuw aan het werk gezet en brengt opnieuw – woensdag 25 mei jl. – een lijvig rapport uit.

Het rapport Oosting II^*)

Op 3 juni 2014 schreef minister Opstelten aan de Tweede Kamer dat de gegevens niet meer konden worden gevonden omdat de oude ICT-systemen niet meer toegankelijk zijn en dat er geen back-ups van die systemen zijn gemaakt. Uit het rapport Oosting II blijkt dat diezelfde dag nog gesignaleerd wordt dat er wel back-ups zijn en dat de gegevens dus wellicht – dat moet worden nagegaan – te vinden zijn. Dat signaal is bij de secretaris-generaal en diverse andere ambtenaren terecht gekomen, maar werd niet opgepakt. Het duurde nog bijna een jaar (tot 4 maart 2015) voordat er echt een opdracht kwam om te kijken of die back-ups wellicht de betaalgegevens zouden kunnen ontsluiten. En ja hoor, een paar dagen later werd de zogenaamde schermafdruk gevonden. In het jaar daartussen was er in vijf omvangrijke zoekrondes vergeefs naar gezocht.
De commissie concludeert dat er sprake was van gebrek aan regie door de top, daaronder werkt ieder voor zich, binnen de eigen grenzen van de taak en functie, en ontbreekt het aan voldoende wederzijdse betrokkenheid en tegenspraak.
Er is geen doofpot geweest want er was “geen opdracht om iets niet te doen” . Er was echter tot in maart 2015 ook geen opdracht gekomen “om iets wél te doen”.

Lessen voor vakmanschap

Ik destilleer uit het feitenrelaas enkele lessen voor ambtelijk vakmanschap. Ze komen voor mijn rekening maar ik baseer ze wel op het feitenrelaas van de commissie.

Les 1: Geringe betrokkenheid in de top leidt tot onverantwoord gedrag in alle geledingen.
Droevig is het verhaal over de omgang van de ambtelijke top met elkaar en het gebrek aan onderlinge communicatie. De directeur-generaal (DG) die de secretaris-generaal (SG) niet serieus neemt, hem niet op de hoogte houdt. De directeur financieel-economische zaken (DFEZ) die de dringende informatie – over het wel degelijk aanwezig zijn van back-ups – niet met de DG deelt (terwijl de DG de kwestie in portefeuille heeft) maar wel met de SG, die het op zijn beurt met niemand deelt en er ook zelf niets mee doet. De DFEZ die de melding van de back-ups niet in de Bestuursraad meldt omdat men daar volgens hem non–interventie pleegt. Dat wil zoveel zeggen als: men brengt daar bij voorkeur niet iets in ten behoeve van gezamenlijke besluitvorming of actie, men wil zo veel mogelijk voor zichzelf houden. Uit ervaring weten we dat dit gedrag van de top heel goed waargenomen wordt in de lagere geledingen van een organisatie. Het gebrek aan onderlinge betrokkenheid versterkt gevoelens van onveiligheid in andere geledingen, en de neiging om de eigen taken en verantwoordelijkheden smal in te vullen.

Les 2: Op afstand zetten kan, maar afstandelijk gedrag is vaak onprofessioneel.
Een afdeling binnen het Shared Service Centrum voor de ICT (SSCICT) wist van de back-ups, en de ambtelijk opdrachtgever voor dat SSC, de directeur FEZ, meldde dit ook (aan de SG en anderen).
Dit leidde niet tot een opdracht om uit te zoeken of in de back-ups wellicht toch de gezochte betaalgegevens te vinden zouden zijn. Toen liet men het verder zitten, niemand die men meer daarover hoorde, ook niet nadat de commissie Oosting I begonnen was met het onderzoek naar de deal.
In zijn tweede rapport doet Oosting dit uitvoerig uit de doeken en brengt hier begrip voor op.
Het SSC mocht in redelijkheid verwachten dat er een opdracht zou komen, stelt hij. Mede omdat met de inrichting van het SSC de verhoudingen met het departement zijn verzakelijkt: er wordt in opdracht van de eigenaar van de bestanden (het departement) gewerkt, aan iedere opdracht hangt een prijskaartje. Geen opdracht, geen geld, geen dienst.

Had Oosting en zijn commissie hier niet moeten meewegen dat het zoeken van die betaalgegevens in de back-ups kennelijk niet zo’n omvangrijke klus was? Immers, toen de opdracht uiteindelijk wél kwam (op 4 maart) werden de gegevens bijna per kerende post geleverd. Mag je in zo’n geval van een betrokken dienstverlener niet verwachten dat men zélf, eerder én ongevraagd een stap verder zet? Het ging toch om een kwestie die politiek en ambtelijk hoog opspeelde en voor de reputatie van het departement (de klant!!) een grote zaak ging worden? Als het op afstand zetten van een dienst tot een dermate afstandelijk – om niet te zeggen onverschillig – gedrag leidt, dan worden essentiële professionele waarden met voeten getreden.

Les 3: Elkaar niet serieus nemen schaadt ieders werk.
Het zojuist omschreven onverschillige gedrag vertonen weinig werkers “van nature” is mijn ervaring.
Ook ontwikkelaars en beheerders van databestanden niet. De commissie zegt zelf dat “een groot deel” van de medewerkers van het SSC en ook van DFEZ onbekend was met “de politieke context” en “het politieke en ambtelijke belang “van de informatie waar het om ging.
AIs dat echt de consequentie is van het op afstand zetten van bedrijfseenheden, dan wordt het hoog tijd dat zij extra onderricht krijgen over de politieke en ambtelijke context waarin hun “klanten” verkeren. Een beetje meer contact met de eenheden voor wie je werkt kan ook helpen.
Maar dat moet dan natuurlijk wel van twee kanten komen. Kan hier hebben meegespeeld dat de medewerkers in het SSC het gevoel kregen dat zij niet serieus genomen werden en dat hun werk vooral als een noodzakelijk kwaad gezien is? Dat is niet ondenkbaar als je de gang van zaken in het rapport Oosting II leest.

Het is verbijsterend te lezen hoe in alle stadia van de zoektochten verzuimd is contact te leggen met de leiding van het SSC, en hoe men de signalen van de opdrachtgever (DFEZ) en zijn aanbod om te helpen heeft genegeerd. En hoe ook de minister zelf suggereert dat men niet de juiste mensen op ICT heeft zitten.
Dat is geen gelukkig begin van de cultuuromslag die volgens de minister inmiddels al loopt.

^*) We spreken hier kortweg van Oosting II, de volledige titel luidt: Het Rapport van het nader onderzoek naar de reconstructie van de ontnemingsbeschikking. (Commissie Oosting II), 25 mei 2016. Downloaden op: www.rijksoverheid.nl

Twee zorgelijke nieuwsfeiten vorige week. Twee signalen dat de ruimte voor ambtelijk professioneel handelen onder druk komt. De zogenaamde klokkenluider uit Terschelling^*). En de afnemende relevantie van de lokale en regionale journalistiek voor het werk van de gemeenten en de provincies.
Ik kom er zo op terug. Eerst even kort over de inspanningen om dat professioneel handelen juist te bevorderen.

De Stichting Beroepseer voert sessies Goed Werk uit met ambtenaren. Die zijn een succes: ambtenaren van diverse overheidsorganisaties verkennen wat voor hen goed vakmanschap inhoudt.
Maar kan een ambtenaar eigenlijk wel een professional zijn? Een professional beschikt over een erkend pakket aan kennis en vaardigheden, legt eer en betekenis in het werk, en heeft met meerdere verantwoordelijkheden te maken. Wat dat laatste betreft; denk aan de opdrachtgever, de eigen organisatie of beroepsgroep, de samenleving. De ambtenaar staat dan ook vaak voor spannende, en niet zelden ook morele, afwegingen. Om die verantwoord te kunnen maken moet hij/zij dat in een zekere vrijheid, dus onafhankelijk, kunnen doen. Met die kennis, vaardigheden en met die betekenis van het werk kan het goed komen. Als de ambtenaar en de organisatie daar maar veel moeite voor doet.
Maar met die verantwoordelijkheid en met de bijbehorende verantwoording ook? Daarmee zit het een stuk moeilijker.

Op grond van artikel 44 van de Grondwet is de minister verantwoordelijk voor het doen en laten van de ambtenaar. Op lokaal niveau geldt hetzelfde voor het dagelijks bestuur van de gemeente.
Het verstrekken van informatie over afwegingen en keuzes is primair voorbehouden aan de politiek verantwoordelijke, en als de ambtenaar die informatie geeft dan doet hij dat onder diens verantwoordelijkheid. Grondwettig gesproken verkeert de ambtenaar daarmee in eenzelfde positie als de koning. Hij of zij is onschendbaar. Dat lijkt comfortabel, maar het betekent dat de ambtenaar monddood is en dat hij uitsluitend intern verantwoording kan afleggen over zijn werk. Hij kan daarover niet zelfstandig naar buiten treden.

Dan kan het dus zo maar gebeuren dat een ambtenaar intern onder druk komt als hij adviezen geeft die de politieke leiding niet welgevallig zijn. En dat hij eruit gewerkt wordt als hij die adviezen niet wil veranderen. Dat gebeurde met die ambtenaar die vorige week in het nieuws kwam als de klokkenluider uit Terschelling. En hij luidde de klok niet eens, hij trok slechts intern aan de bel!

Maar ging die ambtenaar zijn boekje niet te buiten als we de klassieke ambtenarenleer van Max Weber toepassen? Volgens die leer is een ambtenaar ondergeschikt aan zijn politieke leiding. Dan had hij zijn adviezen toch moeten veranderen of intrekken toen burgemeester Bats van Terschelling hem dat opdroeg? Zo wordt vaak gedacht. En vanuit die gedachte wordt Max Weber vaak omarmd door de één en juist afgewezen en als achterhaald beschouwd door de ander. Beide vergeten dat het Weber niet ging om die ondergeschiktheid an sich, maar om de politieke neutraliteit. De politiek is voorbehouden aan de politieke leiding, de ambtenaar moet er zijn – met zijn bijstand en adviezen – voor iedere politieke leiding, van welke kleur dan ook. Ten dienste van de politiek. Die neutraliteit draagt een element van onafhankelijkheid in zich. Weber zou zich in zijn graf omdraaien als hij zag dat deze ambtelijke ondergeschiktheid werd misbruikt voor politieke manipulatie en knechting van de ambtenaar.
Het wordt tijd om op zoek te gaan naar manieren waarop de ambtenaar zich ook naar buiten toe kan verantwoorden. Ook in die gevallen waarin er voor klokken luiden nog geen aanleiding is.

Een pers die actief op zoek gaat naar de achtergronden van de besluitvorming en hoe die tot stand kwam, dat zou daar ook aan bijdragen. Maar dat was een ander nieuwsfeit in de vorige week: uit onderzoek blijkt dat de media dat nog nauwelijks doen op lokaal en regionaal niveau. Er zijn honderden banen in die sector geschrapt, en de overblijvende journalisten schrijven méér stukjes. En haastiger en oppervlakkiger.
Dat is slecht voor het vakmanschap van de journalisten, het betekent minder ruimte voor de onafhankelijkheid van de ambtenaar, en meer ruimte voor druk en manipulatie.

^*) Terschelling betaalde klokkenluider 155.000 euro om op te stappen, door Eva de Valk, NRC Handelsblad, 28 februari 2015: www.nrc.nl