Corné van der Meulen

In april 2023 vond de aftrap plaats van het programma Eigenaarschap en Bondgenootschap met als doel alle ambtenaren van de gemeente Midden-Groningen te trainen in het zijn van goede bondgenoten voor het college, de gemeenteraad, inwoners en collega’s. Negen maanden later hadden bijna alle ambtenaren (91,8%) van de gemeente deelgenomen aan een van de 51 dagtrainingen onder begeleiding van Stichting Beroepseer.

Aanleiding en thematiek

Het programma kan in brede zin in het licht worden gezien van het lage maatschappelijke vertrouwen in de (lokale) overheid. Dit vertrouwen bevindt zich al jaren in een dalende trend. Al deze onderzoeken onderstrepen de urgentie voor alle overheidsorganisaties in Nederland om werk te maken van het herstel van vertrouwen. In de huidige tijd komt vertrouwen niet vanzelf, maar moet het worden verdiend. Daarvoor is ambtelijk vakmanschap cruciaal.

Ambtelijk vakmanschap binnen gemeentes komt tot uiting in het bondgenootschap met de lokale samenleving, het college en de gemeenteraad.[1] De basis voor dat bondgenootschap is wederkerigheid: het besef dat je elkaar nodig hebt en van elkaar op aan moet kunnen om goed je werk te kunnen doen ondanks de wisselende verantwoordelijkheden. Die wederkerigheid kan alleen ontstaan als iedereen eigenaarschap toont door deskundig, betrokken en verantwoordelijk te handelen. Deelnemers aan de trainingen stonden stil bij de vraag hoe ze hier zelf invulling aan kunnen geven in hun eigen werkpraktijk en wat ze daarvoor van anderen en hun omgeving nodig hebben, vanuit een stevig besef van de rol, positie die ze als ambtenaar hebben en het vakmanschap dat daarbij hoort.

Een uniek project met enthousiaste deelnemers

Het programma Eigenaarschap & Bondgenootschap is een uniek project in Nederland. Er is geen gemeente die de hele organisatie heeft getraind in deze onderwerpen. Met deze training is een gezamenlijk begrippenkader gecreëerd om het professionele gesprek met elkaar te kunnen voeren, en dat te blijven doen. Daarmee toont de gemeente Midden-Groningen het lef scherp te kijken naar het eigen functioneren en laat het zien dat ze het steeds beter wil doen voor haar inwoners.

Een overgrote meerderheid van de deelnemers was enthousiast over de training. De training gaf ze een hernieuwd besef van hun unieke positie en rol als ambtenaar. De deelnemers kregen inzicht in structuren uit de eigen werkpraktijk, die ambtelijk vakmanschap soms in de weg staan. De verdiepende slag op teamstructuren en psychologische veiligheid die in de training werd geboden maakte voor hen de complexiteit van deze structuren op een toegankelijke manier inzichtelijk en zorgde voor veel herkenning. Een ander veelgenoemd pluspunt was dat de deelnemers meer vakgebieden uit de organisatie leerden kennen. De indeling van de sessies was zo vormgegeven dat in iedere groep maximaal 2 deelnemers per team deelnamen.

Voor de gemeentelijke organisatie geeft het programma een impuls aan het leren en ontwikkelen binnen de organisatie. Het programma draagt bij aan een professionele cultuur waarin ambtenaren zelfbewust, rolbewust, responsief, verbindend en gezagsvol hun vak kunnen uitoefenen. Daarbij helpt het de gemeentelijke organisatie om beter vorm te kunnen geven aan het bondgenootschap met inwoners. De training helpt deelnemers om echt te luisteren naar inwoners, effectief van buiten naar binnen te werken en zichzelf deze mindset eigen te maken en te vertalen naar hun dagelijkse praktijk.

Eigenaarschap en bondgenootschap krijgen een structurele plaats

Naast de individuele opbrengsten voor deelnemers, is er door Stichting Beroepseer een eindrapport opgesteld met de belangrijkste inzichten uit het programma. De aanbevelingen uit dit rapport geven de gemeente houvast om met ambtelijk vakmanschap in brede zin en bondgenootschap en eigenaarschap in het bijzonder een structurele plaats te geven binnen de gemeentelijke organisatie. Als er iets duidelijk is geworden na alle trainingen is dat er naast zaken die beter kunnen ook heel veel goed gaat binnen de gemeente. Daar mogen de organisatie en de ambtenaren trots zijn.

Voor 2024 zet de gemeente Midden-Groningen in op het blijvend aandacht geven aan ambtelijk vakmanschap, eigenaarschap en bondgenootschap. De inzichten uit het project moeten immers een structurele plek in de organisatie krijgen. De eerste stappen zijn daarvoor reeds gezet. Zo werkt een klankbordgroep aan het implementeren van de uitkomsten in de organisatie en is het belang van bondgenootschap en eigenaarschap centraler gezet in het inwerkprogramma voor nieuwe medewerkers.

Stichting Beroepseer blijft voorlopig betrokken bij de gemeente Midden-Groningen. Zo is dit jaar een bijeenkomst begeleid waarin directie en teamleiders stilstonden bij de vraag wat leidinggeven aan ambtelijk vakmanschap van hen vraagt, met aandacht voor voorbeeldgedrag, het stimuleren van een lerende organisatie en samen optrekken met als doel het goede te doen voor de inwoners van Midden-Groningen. Ook wordt er dit voorjaar een bijeenkomst georganiseerd waarin het college van B&W en de gemeenteraad reflecteren op wat bondgenootschap en eigenaarschap voor hun rol, positie en verantwoordelijkheden betekenen en gaan ze in gesprek met ambtenaren over de opbrengsten van dit project. Zo bouwen we samen aan een gemeenschap waarin ambtelijk vakmanschap, eigenaarschap en bondgenootschap centraal staan, en streven naar een nog zo goed mogelijke gemeente voor de inwoners van Midden-Groningen

Meer weten over het project Bondgenootschap & Eigenaarschap? Neem contact op met Maurits Hoenders.

De training Eigenaarschap & Bondgenootschap is onderdeel van ons leeraanbod van de Academie voor Ambtelijk Vakmanschap die Stichting Beroepseer vorig jaar heeft gelanceerd. Klik hier voor meer informatie.

[1] Zie voor meer informatie: Stichting Beroepseer (2022). Het recht op ambtelijk vakmanschap. Culemborg: Stichting Beroepseer

Stichting Beroepseer heeft een uitgebreid onderwijsaanbod ontwikkeld, speciaal voor publieke organisaties. De Academie voor Ambtelijk Vakmanschap is de plek voor publieke organisaties die willen investeren in ambtelijk vakmanschap. De trainingen geven ambtenaren de handvatten om in een veeleisende omgeving te werken aan een geloofwaardige en gezagsvolle overheid. Alles over de Academie voor Ambtelijk Vakmanschap is te vinden op https://academieav.nl/.

In de Academie voor Ambtelijk Vakmanschap bieden wij een breed scala aan praktijkgerichte incompany trainingen. Deze geven ambtenaren de handvatten om in een veeleisende omgeving te werken aan een geloofwaardige en gezagsvolle overheid. Het gaat daarbij om het aanleren van andere handelingsrepertoires en daarom hebben we ook theaterdocenten in ons team van trainers.

Het aanbod bestaat uit verschillende soorten workshops, trainingen en leergangen. Een deel van de trainingen is ontwikkeld in samenwerking met gerenommeerde kennisinstellingen als de Vrije Universiteit Amsterdam (VU Amsterdam) en Tilburg University. De afgelopen jaren heeft Stichting Beroepseer al verschillende trainingen georganiseerd bij onder andere de Gemeente Zutphen, Douane Nederland, Gemeente Midden-Groningen, Sociale Verzekeringsbank, Belastingdienst, Dienst Uitvoering Onderwijs (DUO), Netherlands Enterprise Agency (RVO) en de VNG.

Een jaar geleden verscheen het boek Het recht op ambtelijk vakmanschap. Het bevat concrete adviezen voor wat er nodig is om het vakmanschap van rijksambtenaren te versterken en te waarderen. Om te vieren dat het boek een jaar bestaat, bieden we de bundel nu aan voor een gereduceerd tarief.

Rijksambtenaren in beleid, uitvoering en toezicht zijn de afgelopen decennia steeds meer ondergeschikt geraakt aan de Haagse politieke wil. Ministers en staatssecretarissen zijn echter niet de enigen die het recht op ambtelijk vakmanschap kunnen opeisen, zo stellen de auteurs. Een van de lessen van de Toeslagenaffaire is dat ambtenaren een zelfstandige rol in het rechtsstatelijk bestel dienen te vervullen. Ze moeten daarom het recht op ambtelijk vakmanschap van burgers, volksvertegenwoordigers en de eigen professionele beroepsgroep net zo serieus meewegen als dat van bestuurders. Deze viervoudige aanspraak op ambtelijk vakmanschap stelt hoge eisen aan de normatieve identiteit van de ambtenaar. Daarom moet de Rijksoverheid als essentiële maatschappelijke institutie beschikken over een stabiel, herkenbaar waardenpatroon dat die identiteit van de ambtenaar structureert, stimuleert en ondersteunt.

Het recht op ambtelijk vakmanschap analyseert de huidige stand van zaken en geeft antwoord op de vraag welke voorzieningen nodig zijn voor de institutionalisering van de normatieve identiteit van de rijksambtenaar. De redactie zoekt in de bundel, samen met verschillende experts, naar wat nodig is om het vakmanschap van rijksambtenaren te versterken in dienst van het publiek belang.

Kortingsactie:

Om het eenjarig jubileum te vieren, bieden we het boek nu aan voor slechts €17,50 in plaats van €25,00. Deze speciale prijs is geldig tot en met 31 december 2023. Je kunt het boek bestellen via onze webshop of bij de bekende boekhandels. Bij bestelling in onze webshop betaal je bij aanschaf geen verzendkosten.

Stichting Beroepseer komt op voor ambtelijk vakmanschap:

Stichting Beroepseer komt op voor het belang van professionaliteit. De stichting wil beroepsbeoefenaren op de werkvloer concreet en praktisch behulpzaam zijn om in hun eigen werksituatie goed werk en beroepstrots te versterken. Daarbij zetten wij in op de kracht en niet op de klacht.

Na het verschijnen van Het recht op ambtelijk vakmanschap zijn wij verdergegaan met het opkomen voor het vakmanschap van ambtenaren. Zo verscheen in april jl. Gezaghebbend heffen, innen, toekennen en controleren. Dit boek gaat in op de vraag welke professionele ruimte ambtenaren van de Belastingdienst, de Douane en de Dienst Toeslagen nodig hebben om het ambtelijk gezag terug te winnen en wantrouwen om te zetten in vertrouwen.  Ook trainen we dit jaar alle ambtenaren van de gemeente Midden-Groningen in het programma Eigenaarschap & Bondgenootschap. Deze eendaagse training helpt ambtenaren te groeien in hun rol van bondgenoot van inwoners, het college, de gemeenteraad, van inwoners en organisaties en van hun eigen collega’s.

Door het boek aan te schaffen, steun je ons bij het opkomen voor onze missie en voortdurende inzet voor ambtelijk vakmanschap.

Stichting Beroepseer gaat, in samenwerking met beroepsvereniging SAM en in opdracht van ZonMw, werken aan de ontwikkeling van een afwegings- en kwaliteitskader zodat wetenschappelijke onderzoeksresultaten beter gaan aansluiten bij de praktijk van professionals. Sinds 2015 bestaat het ZonMw kennisprogramma ‘Vakkundig aan het Werk’. Het onderzoek in dit programma heeft tot doel om het vakmanschap van uitvoerende publieke professionals bij met name gemeenten te verstevigen en onderhouden. Na de uitvoering van de eerste onderzoeken in het kader van dit programma blijkt dat het geen vanzelfsprekendheid is om kennis uit wetenschappelijk onderzoek te laten landen in de werkpraktijk van uitvoerende professionals.

In 2022 zijn ‘Vraagtafels’ ontwikkeld met als doel een brug te slaan tussen wetenschap en professionele praktijk. Tijdens de vraagtafels kwam naar voren dat er een afwegings- en kwaliteitskader nodig is waarin duidelijk wordt waar onderzoeksresultaten aan moeten voldoen, willen ze daadwerkelijk bijdragen aan vakmanschap in de praktijk. Door middel van een dergelijk kader kan de maatschappelijke relevantie van de onderzoeksresultaten toenemen.

Achtergrond

Het werkveld van uitvoerende publieke professionals is complex. Ze staan midden in een spanningsveld van wetgeving, lokaal beleid, ambtelijke organisaties, maatschappelijke partners en burgers met uiteenlopende en veelal complexe problematiek. Het is een verantwoordelijke taak waarin ze moeilijke afwegingen moeten maken, professionele dilemma’s tegenkomen en moeten durven vertrouwen op hun eigen professionele kompas.

De resultaten van onderzoek kunnen voor deze professionals een belangrijke hulp zijn in het werk. Daarvoor is het belangrijk dat het wetenschappelijk onderzoek aansluit bij de dagelijkse praktijk van de professional. Alleen dan creëert het onderzoek waarde en kan het professionals concrete handvaten bieden. Daarbij gaat het niet alleen om de inhoud van het onderzoek, maar ook over de implementatie van de resultaten.  Het ‘landen’ van onderzoeksresultaten is meer dan ‘het op de hoogte brengen van de professional’.

Doel project

Het doel van het project is om een kwaliteits- en afwegingskader te ontwerpen voor wetenschappelijk onderzoek naar uitvoerende publieke professionals. Dit kader moet ervoor zorgen dat wetenschappelijk onderzoek goed aansluit bij de praktijk van de professional. Het kader zal bestaan uit een verzameling aandachtspunten waar onderzoek naar uitvoerende publieke professionals aan moet voldoen. Deze aandachtspunten dienen niet alleen ter beoordeling van de onderzoeksvoorstellen, maar vooral om onderzoekers te helpen om hun onderzoek aan te laten sluiten bij de werkpraktijk.

Het plan is om het kader in drie belangrijke hoofdonderdelen te verdelen: de  opstart van een onderzoek (1), de uitvoering van een onderzoek (2) en de verspreiding van de onderzoeksresultaten (3). Om impact te genereren is het belangrijk om als onderzoeker actief aan de slag te gaan met de vertaling naar de praktijk. Daarbij valt te denken aan nabesprekingen en evaluaties met de praktijk, concrete instrumenten om de resultaten te laten landen en het aanbieden van handzame samenvattingen.

Naast het ontwikkelen van het kwaliteits- en afwegingskader schrijft Stichting Beroepseer een paper over het werk van uitvoerende publieke professionals. Het paper dient om onderzoekers op een toegankelijke manier kennis te laten maken met het karakter van het werk van uitvoerende publieke professionals. Het beoogde effect is dat onderzoekers en hun werkzaamheden met de opgedane kennis beter aansluiten bij de professionele praktijk.

Tot slot wordt een infographic ontwikkeld waarin de belangrijkste punten uit het afwegings- en kwaliteitskader zijn weergegeven.  Deze infographic is toegankelijk en makkelijk deelbaar en helpt onderzoekers om de belangrijke punten uit het kader scherp voor ogen te houden. Dit voorkomt dat het kader gedurende de looptijd van onderzoeken naar de achtergrond verdwijnt.

—

-Over de organisaties

• Stichting Beroepseer is een kennisinstituut op het gebied van professionaliteit in de publieke sector. Zie: beroepseer.nl
• SAM is de beroepsvereniging voor uitvoerders in het publieke sociaal domein. Zie: sam.nl
• ZonMw stimuleert gezondheidsonderzoek en zorginnovatie. Zie: zonmw.nl

-Relevante publicatie

In 2021 verscheen het boek De SAM-professional als gezagsdrager van Stichting Beroepseer. Dit boek beschrijft hoe uitvoerende publieke professionals werken op het grensvlak tussen overheid en burger.

Ze zijn verantwoordelijk voor het ondersteunen van mensen én het uitvoeren van wetten. Beroepsvereniging SAM liet onderzoek doen naar de manier waarop zij omgaan met hun verantwoordelijkheid en hun gezag. Zie: De SAM-professional als gezagsdrager. Onderzoek naar beroepseer in het publiek sociaal domein – Stichting Beroepseer

Stichting Beroepseer doet in opdracht van de CMHF[1] verkennend onderzoek naar de toekomst van vakbonden en beroepsorganisaties. In de verkenning staat centraal in hoeverre vakbonden en beroepsorganisaties zich in de toekomst nadrukkelijker kunnen richten op de inhoud en de kwaliteit van werk. Beroepseer werkt toe naar een rapport dat gebaseerd is op literatuuronderzoek en interviews.

Achtergrond

Vakbonden spelen een cruciale rol in de arbeidspositie van werknemers. Door een blok te vormen kunnen zij afspraken maken over collectieve arbeidsvoorwaarden zoals loon, werktijden en pauzes. Verenigd als collectief kunnen werknemers zo een blok vormen tegen de invloed van werkgevers. In de huidige situatie richten vakbonden zich voornamelijk op de primaire en secundaire arbeidsvoorwaarden. Beroepsorganisaties stellen doorgaans drempels voor de toegang tot de arbeidsmarkt vast, formuleren standaarden, voeren eventueel het tuchtrecht uit maar wat er daarna op die arbeidsmarkt gebeurt, daar gaan ze vaak niet over.

Het aantal vakbondsleden neemt al jaren in hoog tempo af. Deze ontwikkeling is helaas niet te verklaren omdat het met de positie van werkenden zo goed gesteld is. Machtsverhoudingen in de praktijk van de Nederlandse polder zijn traditioneel scheef. De onvrede hierover is al jaren haar weg aan het zoeken. In zijn beroemd geworden boek Exit, voice and loyalty (1970) beschreef Albert O. Hirschman in 1970 de drie keuzemogelijkheden die mensen hebben in relatie tot organisaties en sociale verbanden waar ze deel van uitmaken: ze kunnen loyaal zijn (loyalty); ze kunnen hun stem verheffen en zeggenschap uitoefenen om te bevorderen dat datgene verandert wat hen niet bevalt (voice) of ze kunnen vertrekken (exit). Langs die lijnen kunnen de ontwikkelingen ten aanzien van de ontwikkelingen inzake de zeggenschap van werknemers geanalyseerd worden.

In veel sectoren is steeds meer behoefte aan zeggenschap over de beroepskwaliteit (‘naar eer en geweten je werk kunnen doen’) naast de zeggenschap over primaire en secundaire arbeidsvoorwaarden. Als werknemers dag in dag uit op de werkvloer de grootste moeite hebben om hun werk volgens de geldende kwaliteitseisen te doen (bv. door werkdruk, administratieve lasten), valt dat buiten de traditionele werkingssfeer van zowel de beroepsorganisaties als van de vakbonden. In het project verkent Stichting Beroepseer in hoeverre vakbonden en beroepsorganisaties in dit gat kunnen springen. Het rapport zal in maart 2023 worden gepubliceerd.

[1] De Centrale van Middelbare en Hogere Functionarissen bij Overheid, Onderwijs, Bedrijven en Instellingen is een onafhankelijke koepel van 41 beroeps- en belangenverenigingen.

Op donderdag 6 oktober 2022 is het nieuwe Beroepseer-boek Het recht op ambtelijk vakmanschap feestelijk gepresenteerd bij het Nationaal Archief in Den Haag. Het boek bevat concrete adviezen over wat er nodig is om de positie en het vakmanschap van de rijksambtenaar te versterken.

Stichting Beroepseer heeft Het recht op ambtelijk vakmanschap gemaakt in opdracht van het Arbeidsmarkt- en Opleidingsfonds Rijk (A+O fonds Rijk) en in samenwerking met de Centrale van Middelbare en Hogere Functionarissen (CMHF).

Rijksambtenaren in beleid, uitvoering en toezicht zijn de afgelopen decennia steeds meer ondergeschikt geraakt aan de Haagse politieke wil. Ministers en staatssecretarissen zijn echter niet de enigen die recht hebben op het vakmanschap van ambtenaren. Een van de lessen van de Toeslagenaffaire is dat ambtenaren een zelfstandige rol in het rechtsstatelijk bestel dienen te vervullen. Ze moeten daarom het recht op ambtelijk vakmanschap van burgers, volksvertegenwoordigers en de eigen professionele beroepsgroep net zo serieus meewegen als dat van bestuurders.

De rijksambtenaar is in de afgelopen decennia ten onrechte steeds meer omgevormd tot een normale werknemer die nauwelijks meer lijkt te verschillen van een medewerker actief in het bedrijfsleven. Bewindspersonen en de top van ambtelijke organisaties lijken zich het recht op ambtelijk vakmanschap te hebben toegeëigend. Dit heeft ertoe geleid dat rijksambtenaren er in de praktijk te veel op gericht op bewindspersonen en het belang van het eigen ministerie of de eigen uitvoeringsorganisatie.

Het viervoudige recht op ambtelijk vakmanschap

De kernboodschap van Het recht op ambtelijk vakmanschap is dat rijksambtenaren in beleid, uitvoering en toezicht het recht en de plicht moeten krijgen om meer groepen te dienen: burgers, volksvertegenwoordigers en ambtenaren zelf hebben net zo goed recht op ambtelijk vakmanschap als bewindspersonen. Ambtenaren kunnen in het democratisch en rechtsstatelijk bestel hun rol optimaal vervullen als ze zich op alle vier de groepen kunnen richten. Deze rolopvatting stelt hoge eisen aan ambtenaren. De rijksambtenaar moet dan ook adequaat en structureel worden toegerust om zijn belangrijke rol goed in te kunnen vullen. Het recht op ambtelijk vakmanschap bevat een reeks concrete aanbevelingen over de voorzieningen die daarvoor noodzakelijk zijn. De overheidswerkgever(s) en rijksambtenaren zelf kunnen hiermee direct aan de slag.

Bestellen boek en downloaden e-book

Het recht op ambtelijk vakmanschap kost € 25,00 en is te bestellen in de webshop van Stichting Beroepseer of via de bekende boekhandels: https://beroepseer.vrijeboeken.com/

Naast de gedrukte uitgave is er het E-boek, gratis te downloaden op: https://beroepseer.nl/download/

Opzet van het boek

In de bundel wordt toegewerkt naar het antwoord op de centrale vraag: Welke voorzieningen zijn er nodig om ambtelijk vakmanschap in de praktijk te ontwikkelen en beschermen? Het boek bestaat uit zes thematische delen. In deze delen gaan de auteurs dieper in op de verschillende onderdelen van ambtelijk vakmanschap:

• DEEL 1 – NOBLESSE OBLIGE: WAAROM BETERE BORGING VAN HET RECHT OP AMBTELIJK VAKMANSCHAP NOODZAKELIJK IS
• DEEL 2 – RECHTSSTATELIJK AMBTELIJK VAKMANSCHAP
• DEEL 3 – MEER TRANSPARANTIE EN OPENBAARHEID OVER AMBTELIJK WERK
• DEEL 4 – VEILIGE EN INTEGERE AMBTELIJKE ORGANISATIES
• DEEL 5 – BETERE EN GEMEENSCHAPPELIJKE OPLEIDING EN SOCIALISATIE VAN DE AMBTENAAR
• DEEL 6 – CONCLUSIE EN AANBEVELINGEN

Het recht op ambtelijk vakmanschap bevat bijdragen van deskundigen, wetenschappers, onderzoekers en professionals, onder wie: Arre Zuurmond, Reinier van Zutphen, Erik Pool, Leonie Heres, Caroline Raat, Leo Huberts, Alain Hoekstra, Marlies van Eck, Guido Enthoven, Joriene Beks, Hans Wilmink, Meike Bokhorst en Thijs Jansen.

De volledige inhoudsopgave is hier te downloaden: https://beroepseer.nl

Het recht op ambtelijk vakmanschap (2022) is een uitgave van Stichting Beroepseer. Redactie: Thijs Jansen, Hans Wilmink, Gerard van Nunen, Corné van der Meulen, Meike Bokhorst en Maurits van Leeuwen, 272 p., € 25,00.

U P D A T E

Stichting Beroepseer voert een onderzoek uit naar het recht op ambtelijk vakmanschap, in opdracht van het Arbeidsmarkt- en Opleidingsfonds Rijk (A+O fonds Rijk) en in samenwerking met de vakbonden binnen de rijksoverheid, waaronder de Centrale voor Middelbare en Hogere Functionarissen (CMHF). De centrale vraag van het onderzoeksproject luidt: Welke voorzieningen zijn er nodig om ambtelijk vakmanschap in de praktijk te ontwikkelen en beschermen?  De resultaten worden gebundeld in een aantrekkelijk geschreven publicatie.

Doel van het onderzoek

Met Het recht op ambtelijk vakmanschap wil Stichting Beroepseer, samen met A+O fonds Rijk en de vakbonden binnen de rijksoverheid, advies uitbrengen over wat er nodig is om ambtelijk vakmanschap te ontwikkelen en beschermen. Dat is nodig om werk te maken van het herstel van het gezag van en vertrouwen in de overheid. De publicatie bevat concrete adviezen over voorzieningen die kunnen gaan bijdragen aan de ontwikkeling en bescherming van ambtelijk vakmanschap in de praktijk van de rijksoverheid. De beoogde publicatie geeft advies over de manier waarop een nieuwe infrastructuur ter bevordering van ambtelijk vakmanschap concreet kan worden gerealiseerd binnen publieke organisaties op rijksniveau.

Tussenstand project (onderwerpen, groepsgesprekken, vragenlijst)

1.Onderwerpen

De publicatie Het recht op ambtelijk vakmanschap behandelt thema’s die ambtelijk vakmanschap raken. Denk hierbij o.a. aan de rolverdeling tussen de politiek en de ambtenarij, het belang van rechtsstatelijk ambtelijk vakmanschap, transparantie en openheid over ambtelijk werk, veilige ambtelijke organisaties en de opleidingen voor ambtenaren. Over ieder thema komen meerdere deskundigen en/of wetenschappers aan het woord.

2.Groepsgesprekken

In het kader van het project zijn meerdere groepsgesprekken gevoerd met ambtenaren over hun vakmanschap (beleidsambtenaren, uitvoerende ambtenaren en toezichthoudende ambtenaren). Wij geven hier alvast een korte indruk van de opbrengsten op hoofdlijnen. We spraken met de deelnemers over wat ambtelijk vakmanschap in de werkpraktijk onder druk zet. Ambtelijk vakmanschap komt volgens de deelnemers onder druk door:

• Verlies van en weinig waardering voor inhoudelijke expertise (kennis over formele rol van de ambtenaar, inhoudelijke vakkennis, kennis van wet- en regelgeving).
• Dominantie van hiërarchische structuur (overmatig sturen op het bedienen van de politiek, het organisatiebelang dat voorgaat op het maatschappelijke belang).
• Invloed van New Public Management (overmatige focus op efficiënte en rechtmatigheid waardoor rechtsstatelijke/ambtelijke waarden en de menselijke maat het onderspit delven, een miskenning van de verhouding tussen overheid en burger ten gevolge van het klantdenken).

De deelnemende ambtenaren zijn daarnaast met elkaar in gesprek gegaan over de vraag hoe ambtelijk vakmanschap kan worden ontwikkeld en beschermd. Daar kwamen onder andere de onderstaande hoofdpunten uit. In de publicatie wordt nader uitgewerkt hoe deze punten in de praktijk kunnen worden gebracht.

• Een herwaardering van kennis (over de rol van de ambtenaar, rechtsstatelijkheid en inhoudelijke vakkennis)
• Herinrichting van de werving en selectie
• Het opleiden en trainen van ambtenaren moet minder vrijblijvend worden
• De ontwikkeling van een reflectiecultuur (meester-gezelrelaties, zorgen voor steun bij tegenspraak)
• Het creëren van een aanspreekcultuur

3. Vragenlijst

In het boek worden de resultaten van een vragenlijstonderzoek onder ambtenaren behandeld. Klik op de volgende link om daar meer over te lezen (De enquête is inmiddels gesloten!): Ben je rijksambtenaar? Doe mee aan de enquête over het recht op ambtelijk vakmanschap! – Stichting Beroepseer

Achtergrond van het onderzoek: er is een nieuwe, normatieve infrastructuur voor ambtelijk vakmanschap nodig

De Toeslagenaffaire heeft de overheid wakker geschud en ervan doordrongen dat de normalisering van de ambtenarenpositie moet worden aangevuld met een nieuwe, normatieve infrastructuur die het recht op ambtelijk vakmanschap binnen de Nederlandse overheid kan waarborgen. Uit de stukken die het demissionaire kabinet daarover naar de Kamer heeft gestuurd blijkt dat men een degelijke infrastructuur nodig acht voor zowel beleidsambtenaren als voor uitvoerende ambtenaren. Over de concrete invulling van die infrastructuur staan aanzetten in de stukken, maar de voorstellen lijken nog veelal ad hoc te zijn en een vlucht naar voren vanwege de Toeslagenaffaire.

In juni 2020 schreef de Raad van State in zijn advies over ministeriële verantwoordelijkheid dat er onduidelijkheden bestaan over ambtelijke standaarden en adviseerde een ambtelijke code in te voeren. Tien jaar eerder, tijdens de behandeling van de initiatiefwet over de normalisering in 2010, had de toenmalige minister Ronald Plasterk de Tweede Kamer al beloofd met een ambtelijk statuut te komen. Daarin zou hij positieve kernwaarden en gedragsnormen voor ‘goed ambtenaarschap’ laten vastleggen. Uiteindelijk is er weinig werk gemaakt van een nieuwe infrastructuur met het recht op ambtelijk vakmanschap binnen de Nederlandse overheid.

Het ontbreken van een ambtelijke code met duidelijke plichten en rechten, en het ontbreken van daarmee samenhangende reflectieve (cultuur)programma’s en opleidingen, betekent dat de ambtenaar in de praktijk geen duidelijke normatieve identiteit heeft. Daarmee bestaat het risico dat een deel van het ambtelijk apparaat zich te snel ziet als een ‘normale’ werknemer die vooral aan kwantitatieve targets moet voldoen; als uitvoerder die ‘gewoon’ de wet moet uitvoeren; en als loyale politieke medewerker die de minister afschermt.

Een ambtelijke professionele identiteit moet echter bewust collectief geleerd, gedeeld en onderhouden worden. De overheid is een instituut dat een stabiel waardenpatroon schept en dat de professionaliteit en integriteit van haar ambtenaren structureert, stimuleert en ondersteunt. Een robuuste positie waar ambtenaren op kunnen terugvallen, is cruciaal om een gezond evenwicht tussen de ambtenarij en het politiek bestuur te herstellen en vanuit een onafhankelijke positie te kunnen adviseren en tegenspreken.

Bijlage – Overzicht publicaties ambtelijk vakmanschap Stichting Beroepseer

• Wilmink (2021), ‘Algehele transparantie is algeheel wantrouwen. Transparantie wekt alleen vertrouwen als het gepaard gaat met vakmanschap.’ Artikel verschenen op de website van Stichting Beroepseer op 26 mei 2021.
• Wilmink & T. Jansen (2021), ‘Het toeslagenschandaal: wat is er loos met de ethiek van de ambtenaar’. Artikel verschenen op onderzoeksplatform Follow the Moneyop 21 april 2021.
• Wilmink en M. Hoenders (2020) ‘Versterken ambtelijk vakmanschap cruciaal voor geloofwaardigheid overheid’. Artikel verschenen op Platform Overheidop 23 december 2020.
• L.H. Janssen en drs. G.P.M. van Nunen (2020), ‘Nut en noodzaak van ambtelijke gedragscodes’. In: Tijdschrift Ambtenarenrecht.
• Wilmink (2020) Voorbij boos en achteloos. Rechtsstatelijk besef als kompas voor overheid en burger. Culemborg: Stichting Beroepseer.
• Wilmink & M. Hoenders (2017), ‘De medezeggenschap op de bres voor ambtelijk vakmanschap?’ Bijdrage aan whitepaper Normalisatie van de ambtenarenstatus: werken bij de overheid doodnormaal?Uitgegeven door e-Democracy bv.
• Wilmink (2016), ‘Ontmoedigt Plasterk de ambtelijke dienst?’ Artikel verschenen op Platform Overheidop 12 december 2016.
• Wilmink & T. Jansen (2016). ‘Bouwstenen voor een krachtig ambtenarenstatuut’. In: Jaarboek Integriteit2015 (pp. 40-48). Den Haag: BIOS.
• van den Brink & T. Jansen (2016). Ambtelijk vakmanschap en moreel gezag. Culemborg: Stichting Beroepseer.
• van Nunen en L. Janssen (2014). Goed Werk Toolkit voor Beleidsambtenaren. Ambtelijk vakmanschap nader onderzocht aan de hand van de Goed Werk Toolkit.Culemborg: Stichting Beroepseer.
• Rijnja & H. Wilmink (2010). Beroep: beleidsambtenaar. Over ambtelijk besef en professioneel lef.Den Haag: Ministerie van Binnenlandse Zaken.

Stichting Beroepseer voert een onderzoek uit naar het recht op ambtelijk vakmanschap, in opdracht van het Arbeidsmarkt- en Opleidingsfonds Rijk (A+O fonds Rijk). De centrale vraag van het onderzoek luidt: Welke voorzieningen zijn er nodig om ambtelijk vakmanschap in de praktijk te ontwikkelen en beschermen?

Om deze vraag te beantwoorden is jouw input als rijksambtenaar is heel belangrijk. Wij nodigen je daarom van harte uit om de enquête in vullen. De resultaten zijn een belangrijke bouwsteen voor de publicatie ‘Het recht op ambtelijk vakmanschap’ dat in het najaar verschijnt. Deze publicatie bevat concrete adviezen over wat er nodig is om het recht op ambtelijk vakmanschap te ontwikkelen en versterken.

Ben je rijksambtenaar werkzaam in uitvoering, beleid of toezicht? Doe mee en deel jouw perspectief op je vakmanschap en wat er nodig is om dat te ontwikkelen en versterken.

Via deze link kan je de vragenlijst invullen (kost je ongeveer 15 minuten) tot 7 juni 2022.

Over het onderzoek

Met het project Het recht op ambtelijk vakmanschap wil Stichting Beroepseer, samen met het A+O Fonds Rijk en de CMHF, advies uitbrengen over wat er nodig is om de positie en het vakmanschap van de ambtenaar duurzaam te versterken. Dat is nodig om werk te maken van het herstel van het gezag van en vertrouwen in de overheid. De publicatie zal concrete adviezen bevatten over hoe de nieuwe normatieve infrastructuur, inclusief een mogelijke ambtelijke code, er in de praktijk uit moet komen te zien. De beoogde publicatie moet een advies geven over hoe de nieuwe infrastructuur concreet kan worden gerealiseerd binnen publieke organisaties. Dat advies zal in ieder geval bestaan uit twee onderdelen:

1. De inzet van formele middelen. Zoals een ambtelijke code of een ambtelijk statuut.
2. Interventies die zijn gericht op een cultuuromslag met betrekking tot ambtelijk vakmanschap (en daarmee feitelijke veranderingen), zoals een Programma Ambtelijk Vakmanschap dat structureel zorg draagt voor de borging en ontwikkeling van ambtelijk vakmanschap in iedere publieke organisatie.

De centrale vraag van het project zal onderzocht worden aan de hand van literatuuronderzoek, gastbijdragen van deskundigen uit wetenschap en praktijk, interviews met deskundigen uit wetenschap en praktijk, focusgroepen met ambtenaren (kwalitatief onderzoek) en een vragenlijstonderzoek (kwantitatief onderzoek).

Eerdere blogs over dit project

• Begin dit jaar hebben we, als onderdeel van dit project, een drietal focusgroepen georganiseerd, waarin rijksambtenaren hun ervaringen en ideeën konden delen. https://beroepseer.nl/actueel-in-beroepseer/36859/
• Project Recht op ambtelijk vakmanschap van start. https://beroepseer.nl/actueel-in-beroepseer/gestart-onderzoek-naar-het-recht-op-ambtelijk-vakmanschap/

U P D A T E

Een geslaagde presentatie van ‘Het recht op ambtelijk vakmanschap’, Beroepseer, 18 oktober 2022: https://beroepseer.nl