Jellie van Baardewijk interviewt Thijs Jansen voor De Nieuwe Wereld TV naar aanleiding van de publicatie en officiële presentatie van het boek Het recht op ambtelijk vakmanschap op 6 oktober 2022. Jansen is een van de redactieleden en directeur van Stichting Beroepseer, uitgever van het boek.
Het boek beschrijft de uitkomsten van een verkennend onderzoek van Stichting Beroepseer naar ambtelijk vak­manschap, in opdracht van het Arbeidsmarkt­ en Opleidingsfonds Rijk en in samenwerking met de Centrale van Middelbare en Hogere Functionarissen. Aan het boek hebben meer dan twintig mensen meegewerkt: auteurs, geïnterviewden en redactieleden.
De kernvraag van het onderzoek was: Welke voorzieningen zijn er nodig om ambtelijk vakmanschap in de praktijk te ontwikkelen en te beschermen?

In het gesprek ging Thijs Jansen in op o.m. de relatie tussen macht en gezag, het belang van ambtelijk vakmanschap en de Nederlandse bestuurscultuur.

Over macht en gezag

Gezag is de zorgvuldige manier waarop je met macht omgaat. Als je zelf macht uitoefent en je hebt geen benul meer dat je dat doet, dan kom je niet eens meer aan gezag toe.
Vanuit de samenleving is er een enorme behoefte aan gezagdragers. Mensen die op een gezaghebbende manier zeggen: “Daar gaan we heen”. Of: “We gaan het zo doen, om die en die redenen en dat pakken we zo aan”. Het gaat om duidelijkheid over hoe je macht uitoefent, en waarom.
De beleving van macht is in Frankrijk en Duitsland bijvoorbeeld totaal anders dan in Nederland. In Frankrijk is machtsuitoefening vanuit een positie veel normaler. Het ambtenarenapparaat heeft het daar veel meer voor het zeggen en heeft daar ook veel meer status. In Nederland is het meewaaien met trends omdat er geen klasse is of beroepsgroep van ambtenaren die echt weten waar zij voor staan: “Zo moet het, zo doen wij dat”. Zo zouden wij het in Nederland ook kunnen.

Over het geheugen

We doen weinig aan geheugen opbouwen en trainen. Het is allemaal vrij vluchtig en hersenloos, zou je kunnen zeggen.
Waarom deden we dit ook alweer? Waarom hebben we de jeugdzorg naar de gemeente gebracht?  Je kan bijna voorspellen dat over een aantal jaren de jeugdzorg voor een deel óf weer naar provinciaal niveau óf naar rijksniveau gebracht wordt, want men is weer teleurgesteld en er zijn weer geen goede analyses gemaakt. In Nederland hebben we heel veel van dat soort hypes die ieder keer heen en weer gaan.
Bij de overheid is geen geheugen en de omloopsnelheid is gigantisch. Er zijn veel ambtenaren die zich bezig houden met zorg. Zij zitten dan een tijdje op het dossier van de apotheker, en dan gaan ze verder bij Landbouw, naar een ander ministerie om werkervaring op te doen. Er is geen institutioneel geheugen.

Kijken we naar het Integraal Zorgakkoord dat net is afgesloten (Er  is overigens veel kritiek op). We weten uit eerdere jaren dat zit soort zorgakkoorden niet goed werkt. De afspraken worden niet gehouden, ze leveren onvoldoende effecten op. Daarom wordt er weer een nieuw zorgakkoord afgesloten, en dat moest voor Prinsjesdag af zijn. Dan maken we weer opnieuw fouten. Men had allang kunnen leren van het verleden. Dat heeft ermee te maken dat men geen idee heeft hoe men het anders moet aanpakken. We hebben er niet over nagedacht. Men heeft er niet de tijd voor genomen en niet geleerd uit het verleden.

Je zou willen dat een overheid ondersteund wordt door een breed, goed geschoold team van ambtenaren met veel geheugen, die nadenken en weten: dit werkte niet. De volgende keer gaan we het op een andere manier doen.

Republikeins burgerschapsperspectief

Jansen pleit aan het eind van het interview voor een republikeins burgerschapsperspectief. Dat houdt o.m. in dat je van de burger ook mag vragen dat hij de samenleving mede vormgeeft en verantwoordelijkheid neemt.

In Nederland is burgerschap in veel opzichten: “Ja, ik ben een individu en ik wil gefaciliteerd worden. Maak mijn vrijheid zo groot mogelijk”. Bij het republikeinse perspectief gaat het erom dat de overheid er is om te voorkomen dat de burger te maken krijgt met willekeurige machtsuitoefening. Dat sluit niet uit dat de burger te maken heeft met machtsuitoefening, Gezag is niet-willekeurige machtsuitoefening. Er wordt door de overheid macht uitgeoefend en je bent als burger, als het goed is, via de democratische weg, daar ook bij betrokken.

Burgers zouden veel meer waarden mogen eisen van de overheid. Jansen vindt dat de overheid behoorlijk slecht functioneert. Burgers moeten veel meer van zich laten horen en minder accepteren. De liberale opvatting van “maak mijn vrijheid zo groot mogelijk” wordt gecombineerd met het klantperspectief van “erover zeuren dat de overheid niet doet wat jij wilt”.

We zijn een democratische rechtsstaat. Die maken we gezamenlijk. We moeten niet zeuren, maar kritisch zijn. Een goed idee is  meer burgerdenktanks. Ga zelf beleid ontwikkelen. Maak het de overheid ingewikkeld, daag haar uit en beconcurreer haar, zodat ze kwaliteit moet gaan leveren. Zo van: wij kunnen het beter dan die ambtenaren die daar zitten, want die doen het niet goed. Wij zeggen dat het op deze manier moet. Tegenwoordig kan dat. We hebben het recht gemeenten uit te dagen.
Republikeins wil zeggen: als burger begeef je je op het gebied van beleid en uitvoering. Je beconcurreert de overheid en je laat zien dat je het beter kunt. Het is dan aan de overheid om het beter te doen.

Jansen wordt aan het eind van het gesprek zichtbaar enthousiast. Dat komt, zegt hij, omdat hij het Republikeins burgerschapsperspectief een begaanbare en mooie weg vindt. Aan de andere kant is er een soort vrees dat we als samenleving een volstrekt verkeerde kan opgaan. We kunnen kiezen: Óf de activistische burger die de overheid gaat beconcurreren zodat deze veel beter wordt en haar best gaat doen. Óf we krijgen, en die trend is er ook, In Nederland de behoefte aan een autoritair leiderschap. En dat is precies het omgekeerde.

Boekpresentatie Het recht op ambtelijk vakmanschap: https://beroepseer.nl/

Hieronder videogesprek tussen Jelle van Baardewijk en Thijs Jansen.
Duur 65 min.

De Nieuwe Wereld TV is een platform dat mensen uit verschillende disciplines bij elkaar brengt om na te denken over grote veranderingen die op komst zijn door een combinatie van snelle technologische ontwikkelingen en globalisering. Het is een initiatief van filosoof Ad Verbrugge in samenwerking met anchors Jelle van Baardewijk, Marlies Dekkers en Thomas Bollen.