Hoe kijken politieke partijen tegen de rechtsstaat aan? Hebben partijen wel oog voor mijn rechten als burger? En hoe zit het, als mijn rechten in de verdrukking komen? Heb ik dan een reële toegang tot een rechter die binnen een overzienbare termijn de knoop doorhakt? En kan ik in dat geval op betaalbare bijstand van een advocaat rekenen? Allemaal vragen, die vroeg of laat voor iedere burger van groot belang kunnen zijn.

Een door de Nederlandse Orde van Advocaten (NOvA) ingestelde commissie heeft de rechtsstatelijkheid van de verkiezingsprogamma’s doorgelicht en bij tien van de achttien onderzochte partijprogramma’s voorstellen aangetroffen die de toets aan de minimumnormen van de rechtsstaat niet doorstaan. Bij de vorige verkiezingen in 2021 scoorden zeven van de veertien onderzochte partijprogramma’s één of meer rode vlaggen.

Rechtvaardigheid als basis

De analyse van de partijprogramma’s laat een wisselend beeld zien. De commissie zag dat veel partijen stilstaan bij de risico’s van een bedrijfsmatig en anoniem optredende overheid, dit in het licht van de toeslagenaffaire en de Groningse aardbevingsschade. Dat leidt in de programma’s tot veel aandacht voor de individuele mens, maatwerk en bijvoorbeeld de wens voor een menselijk gezicht van de overheid. Uitgangspunt voor veel partijen moet het vertrouwen van de overheid in de burger zijn. Rechtvaardigheid, ook door het hanteren van de menselijke maat, vormt immers de basis van overheidshandelen.

Regie terug bij overheid

De wens dat de overheid weer de regie terugneemt op een aantal terreinen zoals zorg, huisvesting of de arbeidsmarkt komt bij verschillende partijen terug. De roep om een versterkt en van tanden voorzien toezicht op talloze gebieden getuigt ook van het belang dat menige partij heeft voor de zorg van de overheid voor de publieke zaak.

Burgerbetrokkenheid

Burgerbetrokkenheid wordt door de commissie als een trend gezien. Talloze voorstellen worden gedaan om de betrokkenheid van de burger bij wetgeving en bestuur te versterken. Van burgerberaden tot rechtstreekse verkiezing van de Eerste Kamer en van de gekozen minister-president tot de eveneens rechtstreeks gekozen burgemeester of commissaris van de koning. Het kan de democratie versterken, maar het komt uiteindelijk wel aan op de uitwerking van de voorstellen en op welke wijze en aan wie er verantwoording wordt afgelegd. Deze uitwerking vindt de commissie onvoldoende terug in de voorstellen.

Fundamentele rechten en vrijheden

Het beeld van de commissie wordt zorgelijker als het aankomt op het waarborgen van fundamentele rechten en vrijheden van alle burgers. Dat geldt ook als het gaat om de zekerheid van een eerlijk proces en een effectieve toegang tot de rechter voor iedereen. Het betreft dan veelal voorstellen op het gebied van grote maatschappelijke en politieke vraagstukken zoals immigratie en (georganiseerde) misdaad.

Het zijn deze vraagstukken waaruit blijkt dat de rechtsstaat, ook internationaal, het eerst onder druk komt te staan. Bij deze reële uitdagingen waarvoor de politiek zich gesteld ziet, zullen die oplossingen gekozen moeten worden die de rechtsstaat zelf niet ondermijnen. Voorstellen die de toegang tot het recht voor bepaalde groepen willen beperken, doen zelf de rechtsstaat geweld aan.

Toch is de analyse van de commissie over de meeste plannen van de onderzochte politieke partijprogramma’s positief, hoe divers en soms rudimentair die voorstellen ook zijn.

De vragen

De commissie heeft zich bij de toetsing op rechtsstatelijkheid steeds de volgende vragen gesteld:

• Houden de plannen rekening met de eis dat de overheid voorspelbaar moet zijn en zich hierbij ook zelf aan de regels moet houden en hierop aanspreekbaar is?
• Worden door de overheid de fundamentele rechten en vrijheden van burgers gerespecteerd?
• Hebben de burgers een effectieve toegang tot een onafhankelijke rechter?

De commissie bestond uit zeven leden met als voorzitter Willem van Schendel. Hij was de laatste jaren voorzitter van de Strafkamer van de Hoge Raad en onder meer vele jaren kroonlid geweest van het Hof van Discipline (advocatentuchtrecht). Aan het slot van het rapport staat een kort Curriculum Vitae van de commissieleden.

Downloaden Rapport van de commissie Rechtsstatelijkheid in verkiezingsprogramma’s, Nederlandse Orde van Advocaten, 46 p., november 2023: https://beroepseer.nl

NOvA-commissie: ruim helft verkiezingsprogramma’s voldoet niet volledig aan minimumnormen van de rechtsstaat, Nederlandse Orde van Advocaten, 6 november 2023: www.advocatenorde.nl