Wat vinden Nederlanders van demonstraties en protest? Het Sociaal Cultureel Planbureau (SCP) heeft de actiebereidheid en de steun voor acties tegen de overheid onderzocht en de bevindingen gepubliceerd in Burgerperspectieven 2023, Bericht 3, een nieuwe editie van het Continu Onderzoek Burgerperspectieven (COB). Met het COB onderzoekt en verklaart het SCP sinds 2018 meerdere keren per jaar waarover  burgers zich zorgen maken, wat ze belangrijk vinden en hoe zij aankijken tegen de politiek en de maatschappij.

De stemming in Nederland is halverwege 2023 negatief in vergelijking met de afgelopen vijftien jaar. Sinds 2021 ligt het aandeel dat vindt dat Nederland de verkeerde kant opgaat hoger dan eerder, en het aandeel dat vertrouwen heeft in de politiek ligt juist lager. Bij het volgen van de publieke stemming vanaf midden jaren zeventig valt op dat politieke onvrede en maatschappelijk pessimisme van alle tijden zijn. Naast blijvende zorgen over de politiek en de toekomst, zijn er ook positieve constanten. De grootste groep Nederlanders houdt vertrouwen in anderen. Het vertrouwen in de rechtspraak en politie is hoog en de meerderheid is tevreden met het functioneren van de democratie.
Bij politiek en beleidsmakers bestaan er zorgen over de gevolgen van een negatieve stemming. De verwachting is dat (on)tevredenheid en pessimisme samenhangen met gedragsintenties en gedrag, zoals meer of minder meedoen aan politieke en maatschappelijke activiteiten en (steun voor) acties tegen de overheid.

Twaalf procent van de Nederlanders geeft aan dat de kans groot is dat ze zelf in actie komen als de Tweede Kamer een wetsvoorstel behandelt dat ze zeer onrechtvaardig of verkeerd vinden. De grootste groep (72 procent) geeft aan dat die kans klein is. Bijvoorbeeld omdat ze denken dat het geen zin heeft, ze vinden dat er andere manieren zijn om afkeuring te uiten (zoals verkiezingen of het tekenen van een petitie) of omdat ze zich neerleggen bij de uitkomsten van het democratisch proces.

Uit het slothoofdstuk

Onvrede over de politiek en wens tot verandering

In hoofdstuk 2 hebben we onder meer gekeken hoe Nederlanders meedoen aan de politiek. Stemmen bij verkiezingen blijkt de meest gebruikte vorm van politieke participatie, maar er zijn ook andere manieren waarop burgers hun stem kunnen laten horen. Een daarvan is door te demonstreren of protesteren.
Hoewel het aandeel Nederlanders dat meedoet aan protesten klein is vergeleken met het aandeel dat gaat stemmen, neemt het aantal demonstraties de laatste jaren toe. In dit hoofdstuk is gekeken naar de steun voor demonstraties, naar de eigen protestbereidheid en naar de redenen waarom mensen protest al dan niet steunen of er (niet) aan mee willen doen. Steun voor vreedzame demonstraties blijkt niet alleen een principiële aangelegenheid. Mensen die het inhoudelijk niet eens zijn met het onderwerp van een demonstratie zijn iets vaker geneigd om deze demonstratie af te keuren.
Ook in ander onderzoek zien we dat de steun voor democratische principes zoals de vrijheid van meningsuiting en gelijke behandeling afhankelijk is van de eigen situatie en opvattingen (zie Van Noije en Den Ridder, te verschijnen). Dat is een punt van aandacht, want in een democratie is demonstreren een grondrecht, ook als een (groot) deel van de bevolking het niet eens is met het onderwerp ervan.

Nederlanders keuren normoverschrijdend gedrag bij demonstraties en bij andere vormen van politieke actie af. Het gebruik van geweld door demonstranten (zoals het gooien van vuurwerk en vernielen van auto’s) is voor mensen het meest doorslaggevend om een demonstratie af te keuren. Gewelddadige demonstraties worden zelden goedgekeurd. Ook voor niet-gewelddadig normoverschrijdend gedrag, zoals het verstoren van een Tweede Kamervergadering, is weinig steun. Veel mensen benadrukken dat er vreedzame en democratische manieren zijn om onvrede te uiten of verandering teweeg te brengen.

Uit de vragen die we stelden over steun voor acties tegen de overheid blijkt dat een minderheid dit soort acties steunt. Hoe groot die groep precies is, verschilt per vraag. Met de vraag of de overheid het verdient om hard (desnoods met geweld) aangepakt te worden, stemt 6% in. Bijna een derde van de Nederlanders vindt dat er hardere actie nodig is tegen de overheid als ze keer op keer niet luistert. Met de stelling dat de overheid zo slecht functioneert, dat het hele systeem maar het beste omvergeworpen kan worden, is bijna één op de vijf mensen het eens. In open antwoorden bij deze laatste vraag zagen we dat de steun voortkomt uit onvrede over het functioneren van de politiek, de opeenstapeling van maatschappelijke en sociale problemen in Nederland en het aanhoudende gevoel dat de politiek niet luistert naar mensen zoals zij. Bij het duiden van deze uitkomsten is het goed om te bedenken dat we hier vragen naar steun en begrip voor harde acties en niet naar de bereidheid om er zelf aan mee te doen. We zagen in dit hoofdstuk dat de bereidheid om zelf in actie te komen klein is. Gevraagd of mensen in actie zouden komen tegen een in hun ogen onrechtvaardig voorstel, geeft maar een kleine groep mensen aan dat die kans groot is. Die groep denkt daarbij aan democratische vormen van politieke participatie, zoals het tekenen van petities of
demonstreren. In eerder onderzoek zagen we dat verreweg de meeste Nederlanders vinden dat burgers zich te allen tijde aan de wet dienen te houden. Een kwart vindt dat er soms omstandigheden zijn waarin mensen
de wet mogen overtreden. Daarbij gaat het mensen vooral om een noodsituatie, of ze noemen burgerlijke ongehoorzaamheid om op te komen voor politieke idealen. In dat laatste geval benadrukken ze dat geweld
altijd ontoelaatbaar is (Van Noije et al. 2023: 104-105). De meeste mensen die iets willen veranderen, willen dat met democratische middelen doen.

Steun voor protest en acties tegen de overheid

Toch zijn er redenen om bezorgd te zijn over de groep Nederlanders die steun en begrip zegt te hebben voor harde acties (indien nodig met geweld) en het omverwerpen van het systeem. Ook als maar een klein deel die deze stevige uitspraken doet daadwerkelijk tot actie overgaat, kunnen de gevolgen van gewelddadig en antidemocratisch gedrag groot zijn. Bedreigingen en intimidaties van politici, bestuurders en ambtenaren ondermijnen de democratische rechtsstaat, onder andere omdat daardoor anderen het debat gaan mijden en de open samenleving onder druk komt te staan. Daarnaast hebben bedreigingen een impact op de privésfeer van de bedreigde mensen (zie COB 2023|1: 30). Zoals gezegd weten we uit open antwoorden dat de steun voor omverwerpen voortkomt uit grote onvrede over de politiek. Waarover we nog onvoldoende weten, is wat mensen verstaan onder het hard aanpakken van de overheid en hoe zij het omverwerpen van het systeem voor zich zien. In de toelichtingen bij de stelling wijzen een paar mensen erop dat het systeem al ‘omvergeworpen’ is door de val van het kabinet-Rutte IV en de daarop volgende verkiezingen (die op het moment van data verzamelen nog moesten plaatsvinden). Maar of iedereen die het systeem omvergeworpen wil zien denkt aan een wisseling van de wacht via verkiezingen en of de verkiezingen van 22 november 2023 voor hen die rol spelen, weten we niet en is dus een vraag voor verder onderzoek.

Downloaden Burgerperspectieven 2023 Bericht 3, door Emily Miltenburg, Bram Geurkink, Lex Herweijer en Josje den Ridder, Centraal Cultureel Planbureau, december 2023: https://beroepseer.nl/wp-content/uploads/2024/01/burgerperspectieven_2023_bericht_3_scp.pdf

Burgers die zich ongehoord voelen steunen vaker harde acties, SCP, 29 december 2023: www.scp.nl/actueel/nieuws/2023/12/29/burgers-die-zich-ongehoord-voelen-steunen-vaker-harde-acties

Continu Onderzoek Burgerperspectieven, SCP: www.scp.nl/onderzoeksprogramma/continu-onderzoek-burgerperspectieven