Bijna de helft van de ambtenaren is voor meer openheid naar burgers over de wijze waarop besluitvorming tot stand komt. Maar bijna een derde van alle ambtenaren waarschuwt dat de kans groot is op een grijs, informeel circuit als alle stukken actief openbaar worden gemaakt. Dat blijkt uit een online onderzoek van Binnenlands Bestuur, vaktijdschrift en nieuwssite voor ambtenaren en bestuurders, en vakbond FNV Overheid onder 3.412 leden van FNV die werken bij het rijk, gemeenten, provincies en waterschappen.

Aanleiding voor het onderzoek is het besluit van het kabinet om te breken met de zogeheten ‘Rutte-doctrine’^*). Bij elk kabinetsbesluit worden vanaf 1 juli 2021 onderliggende stukken van ambtenaren, waarop het besluit is gebaseerd, actief openbaar gemaakt. De Kindertoeslagaffaire waarbij het kabinet de Kamer jarenlang onthield van cruciale informatie, heeft het – inmiddels demissionaire – kabinet tot dit besluit gebracht.

Volgens het onderzoek, aldus Mieke van Vliet, bestuurder van FNV Overheid, verwachten ambtenaren “dat ze meer telefonisch zullen doen of informeel, als ook e-mails, kladjes op post-its en whatsappjes openbaar gemaakt moeten worden”. Ook komt uit het onderzoek naar voren dat ambtenaren die transparantie hoog op de agenda hebben staan minder kans maken op promotie.

Angst voor represailles

Zowel voor- als tegenstanders waarschuwen voor risico’s als alle stukken openbaar worden. Ze vinden dat de anonimiteit van ambtenaren gewaarborgd moet worden. Ambtenaren kunnen nu hun adviezen, maar ook bedenkingen vrijuit op papier zetten zonder dat dit intern en extern volledig openbaar wordt. FNV vice-voorzitter Kitty Jong: “Al eerder brachten wij naar buiten dat de angstcultuur onder ambtenaren groot is. En dat er te weinig gebruik is gemaakt van hun deskundigheid. Dat wreekt zich nu. Werknemers voelen zich geremd uit angst voor represailles op het werk. Zij zijn bang dat hen de mond wordt gesnoerd of dat zij promotie kunnen vergeten. Ook aan dit onderdeel van de doctrine moet een einde komen”.

FNV Overheid adviseert om nieuwe wet- en regelgeving te laten voorbereiden door multidisciplinaire teams, waarin óók de werkvloer is vertegenwoordigd.

Reactie Renske Leijen

SP-Kamerlid Renske Leijten heeft gereageerd op het onderzoek in een artikel van Yolande de Koster op Binnenlands Bestuur. Leijten vindt het ontstaan van een grijs circuit zodra de Rutte-doctrine van tafel is ‘ongewenst’. Belangrijke afwegingen moeten inzichtelijk zijn voor de Tweede Kamer en gemeenteraad. “Wij moeten weten welke afwegingen aan een besluit ten grondslag liggen”.
Volgens haar zijn goede ambtenaren geen ambtenaren die informatie onder de pet houden. De transparantie is er juist ook voor de bescherming van ambtenaren: “Nu worden ambtenaren die vragen hebben over of bedenkingen hebben bij een besluit vaak als klokkenluider gezien. Dat is niet de bedoeling”.
Ambtenaren zijn juist geholpen met dit principebesluit, het afschaffen van de Rutte-doctrine: “Stel dat er in het voorbereidende proces tot het besluit een fout is gemaakt, dan is dat door transparant te zijn eerder op te sporen en te herstellen. Daarmee kun je drama’s als het toeslagenschandaal voorkomen”.

Volgens secretaris-genraal Maarten Schurink van het Ministerie van Binnenlandse Zaken (BZK) is het nodig dat er ruimte komt “van ministers die tegenspraak verwelkomen en verantwoordelijkheid nemen voor een politiek besluit – ondanks afwijkende ambtelijke adviezen – en van de Kamer om niet met naam en toenaam in het openbaar ter verantwoording te worden geroepen voor onze adviezen. Als die ruimte er niet komt dan zou er inderdaad wel eens een grijs circuit kunnen ontstaan”.

Vanaf dag één zal het echt niet allemaal goed gaan, denkt zijn collega op het Ministerie van Financiën, Bas van den Dungen: “Uiteindelijk ben ik ervan overtuigd dat verreweg de meesten blij zullen zijn met deze grotere openheid”.
Hij stelt dat hij als hoogste ambtenaar van Financiën “bewindspersonen zo nodig duidelijk zal maken dat ook vervelende boodschappen onderdeel van de advisering zijn. Want wij adviseren, politici besluiten. Zo was, is en blijft de verdeling”.

Ambtelijk vakmanschap

Van den Dungen en Schurink stellen dat actieve openbaarmaking eerder een kans dan een bedreiging is voor ambtenaren. Schurink: “Het biedt dan juist een kans om het professionele gezicht van de overheid en het vakmanschap van ambtenaren te laten zien”.
Van den Dungen: “Met actieve openbaarmaking komen er kansen om het ambtelijk vakmanschap naar voren te brengen. Door notities actief te delen ontstaat een completer beeld van alle afwegingen, dilemma’s en opties die ambtenaren hebben geschetst. De actieve openbaarmaking zal laten zien hoe grondig wij werken”.

De schaduwkant: overbelichting en totale controle

Zoals met vele dingen in het leven heeft ook transparantie een keerzijde. Filosoof Evert Beyers schreef erover in zijn Verhandeling ter verkrijging van de graad van Meester in de wijsbegeerte, De transparante samenleving (Antwerpen, 2015):

“Het begrip transparantie geldt vandaag als wondermiddel tegen corruptie en misleiding. Wie of wat gezien wordt is deugdzaam, dat is het idee. Maar hoewel transparantie voor velen het beste recept lijkt om het vertrouwen te herwinnen of de efficiëntie te verhogen, zou men zich kunnen afvragen: waarom heeft transparantie een onbetwiste status in onze samenleving, en hoe terecht is dat eigenlijk?
Om het concept transparante samenleving in vraag te stellen, heb ik de inzichten van de Koreaans-Duitse filosoof Byung-Chul Han als leidraad genomen”.

Beyers schrijft over de verhouding tussen de schaduwkant van transparantie en vrijheid en transparantiedwang als nieuwe machtstechniek:

“Mijn stelling luidt dat transparantie een systeemdwang is van ‘openheid’ die een weerslag heeft op de vrijheid van het subject. In het paradigma van het ‘kunnen’ wordt het subject in het arbeidsproces verleid tot positiviteit en zelfcontrole. Het digitaal panopticum dwingt het subject tot zelftransparantie. Telkens wordt een onzichtbare of intransparante machtsuitoefening als vrijheid ervaren maar in werkelijkheid betekenen deze vormen van disciplinaire zelfuitbuiting het einde van de eigenlijke vrijheid. De dialectiek van de vrijheid hebben we geïnterpreteerd als ‘iets voor vrijheid houden wat eigenlijk neerkomt op dwang’. Het is een paradox waarbij het onderworpen subject zich niet bewust is van zijn eigen onderworpenheid. Dit heeft gevolgen op het persoonlijke vlak. Het subject wordt zelfdestructief wanneer het zichzelf wil verwerkelijken en optimaliseren, of wanneer het permanent in verbinding wil staan met anderen. In het paradigma van het ‘kunnen’ is het gevoel van vrijheid zo groot dat er geen weerstand meer mogelijk is.

We kwamen ook tot de vaststelling dat de transparantiedwang een nieuwe machtstechniek is. Op het niveau van de samenleving is de schaduwkant van transparantie immers de aankondiging van een overbelichting, dit is het moment of de situatie waarin de openheid of onthulling omslaat in totale controle. Omdat het subject hyperdoorzichtig is door een overmaat aan positiviteit en gelijkschakeling kan het volledig geobjectiveerd en onderworpen worden aan onzichtbare machtstechnieken. Dit leidt tot een verdere inperking van de vrijheid”.

Helft ambtenaren wil meer transparantie, een deel vreest toename informeel circuit, door Yvette de Vries, FNV, 11 februari 2021: www.fnv.nl

Grijs circuit vervangt Rutte-doctrine (artikel bevat resultaten van het onderzoek), door Yolande de Koster, Binnenlands Bestuur, 11 februari 2021: www.binnenlandsbestuur.nl/bestuur-en-organisatie/nieuws/grijs-circuit-vervangt-rutte-doctrine.16044885.lynkx

‘Goede ambtenaren houden geen informatie onder de pet’, door Yolanda de Koster, Binnenlands Bestuur, 12 februari 2021: www.binnenlandsbestuur.nl/bestuur-en-organisatie/nieuws/goede-ambtenaren-houden-geen-informatie-onder-de.16048419.lynkx

Downloaden De transparante samenleving. Verhandeling aangeboden tot het verkrijgen van de graad van Meester in de Wijsbegeerte door:Evert Beyers, Universiteit van Antwerpen, 20 mei 2015: https://docplayer.nl/8659102-De-transparante-samenleving.html

Noot
^*) Over de term Rutte-doctrine zie artikel in Trouw van 14 januari 2021 ‘Rutte-doctrine’ is een scheldwoord geworden, maar de premier blijft er vierkant achter staan: www.trouw.nl

Foto bovenaan is van Frits de Jong: gebouwen van ministeries in het Wijnhavenkwartier van Den Haag