De Eerste Kamer ging op 1 maart 2016 akkoord met een speciale klokkenluiderswet die mensen die misstanden aan de kaak willen stellen moet beschermen. De wet, getiteld Huis voor klokkenluiders creëert een zelfstandig bestuursorgaan en regelt de scheiding van advies en onderzoek en specifieke onderzoeksbevoegdheden voor de publieke sector en de private sector.
Ook geeft de wet kaders aan rond de samenwerking met het Openbaar Ministerie (OM), markttoezichthouders en inspecties of andere bevoegde instanties en de reikwijdte van de rechtsbescherming.

De wet, een initiatief van SP, PvdA, D66, GroenLinks, ChristenUnie, Partij voor de Dieren en 50Plus, werd met algemene stemmen aangenomen door de Senaat.

Klokkenluiders zijn werknemers die (verzwegen) misstanden van een onderneming naar buiten brengen. Het gaat om een scala van mogelijke misstanden: milieu, seksuele intimidatie, diefstal etcetera. Het aan de grote klok hangen van misstanden kan een negatieve invloed hebben op een bedrijf.  De klokkenluider wordt dit zacht uitgedrukt niet in dank afgenomen.

Benadelingsverbod

De rechtsbescherming van klokkenluiders geldt d.m.v. het benadelingsverbod alleen voor werknemers en ambtenaren. Degenen die niet in vaste dienst zijn zouden dus niet beschermd worden tegen benadeling – ontslag bijvoorbeeld – als gevolg van het melden van een vermoeden van een misstand. Een motie van senator Bikker verzocht het benadelingsverbod uit te breiden omdat….“degene die anders dan uit dienstbetrekking arbeid verricht of heeft verricht eveneens wettelijke bescherming toekomt tegen benadeling als gevolg van het melden van een vermoeden van een misstand”.

Minister Plasterk van Binnenlandse Zaken gaf tijdens de zitting aan dat hij verwacht dat de wet een net iets betere rechtsbescherming biedt aan klokkenluiders dan nu het geval is. De bedoeling van de wet is dat klokkenluiders de media niet hoeven op te zoeken. Dat neemt evenwel niet weg dat zij het recht behouden om dit te doen.

Over het benadelingsverbod merkte de minister op dat het niet eenvoudig is om dit uit te breiden naar vrijwilligers, stagiaires en zelfstandigen.
Er is aangehaakt op het geldende begrip ‘werknemers’ en hier vallen deze groepen buiten. De minister wil dit onderwerp eerst bespreken met vakbonden. Als het Huis van start gaat, zal de minister binnen een jaar in kaart brengen of stagiaires, vrijwilligers en zelfstandigen onvoldoende beschermd worden. Indien nodig zal de minister met aanvullende wetgeving komen. De minister liet het oordeel over de motie van senator Bikker over dit onderwerp aan de Kamer en zegde toe de Kamer binnen een maand te informeren hoe hij deze motie gaat uitvoeren.

Senator Postema van de PvdA merkte hierover op dat hij uitbreiding van het benadelingsverbod naar zelfstandigen, stagiaires en vrijwilligers een goede zaak vindt, maar het is nog maar de vraag of een expliciet benadelingsverbod bij de rechter straks daadwerkelijk leidt tot meer bescherming van klokkenluiders. Het melden van een misstand leidt immers snel tot verstoorde arbeidsverhoudingen en er zijn weinig rechters die dit moedwillig in stand willen houden. Dit zou kunnen betekenen dat het benadelingsverbod in praktijk een wassen neus blijkt.

Weerstand bij juristen

Judith Laanen van BNR Radio meldde dat de klokkenluiderswet weerstand oproept bij juristen. Dit vanwege het doel van de wet: dat klokkenluiders de media niet hoeven op te zoeken, hoewel ze het recht behouden het wel te doen. Laanen laat weten dat de Raad van State de Kamer aanvankelijk zelfs heeft geadviseerd expliciet in de nieuwe wet op te nemen dat klokkenluiders met de komst van het Huis “geen grond meer hebben om de media te benaderen”.

Volgens Advocaat Anja Hoffmans, die onder meer een klokkenluider verdedigt die vertrouwelijke documenten naar de pers lekte over illegale en onveilige moskee-internaten, wordt de weg naar de media met dit Huis voor klokkenluiders moeilijker. “Volgens Europese jurisprudentie kun je de media inschakelen op moment dat je geen andere wegen meer hebt. Waarschijnlijk zal de rechter hier zeggen, en dat is ook de bedoeling van de wet, ‘u kunt naar het Huis van klokkenluiders dus u kunt niet meer naar de media’.”
Hoffmans denkt dat klokkenluiders die straks toch eerst naar de media stappen op aanraden van hun advocaat problemen krijgen met de rechter, die zal zeggen dat ze eerst langs het huis hadden gemoeten. Daarom denkt Hoffmans dat het een goed idee is om bescherming te bieden aan klokkenluiders die zowel het Klokkenluidershuis als de media inschakelen, zodra zij voldoen aan de criteria volgens Europese uitspraken van rechters.

De media zijn soms wel degelijk nodig om een “breder maatschappelijk debat” te krijgen over misstanden, zegt Hoffmans. “Soms heb je misstanden die je alleen aan de kaak kunt stellen met behulp van de media. Soms spelen ook politieke belangen een rol, zoals bij de internaten: er waren misstanden en een publiek belang het aan de kaak te stellen. Dat heeft tot een brede maatschappelijke en politieke discussie geleid”. Ook leidde het tot wetgeving, zegt Hoffmans. “De vraag is of dat gebeurd zou zijn als je dat Huis van klokkenluiders had“.

Eerste Kamer aanvaardt initiatiefwetsvoorstel en novelle Huis voor klokkenluiders, Eerste Kamer der Staten-Generaal, 1 maart 2016: www.eerstekamer.nl

Klokkenluiderswet roept weerstand op bij juristen, door Judith Laanen, BNR Radio, 1 maart 2016: hwww.bnr.nl

Info over klokkenluiders en de klokkenluiderswet op HR-Kiosk, de kennisbank voor arbeid en wetgeving: www.hr-kiosk.nl

U P D A T E

Op 1 juli 2016 gaat het Huis voor klokkenluiders van start in Utrecht als een zelfstandig bestuursorgaan. Het is bedoeld voor alle werknemers in de publieke en private sector die melding willen maken van een vermoede misstand. Ook heeft het een kenniscentrum voor voorlichting en preventie, en een voorziening voor psychosociale ondersteuning van klokkenluiders. In het Huis voor klokkenluiders wordt ook het Bureau Integriteitsbevordering Openbare Sector (BIOS) ondergebracht, alsmede de taken van het Adviespunt Klokkenluiders en de Onderzoeksraad Integriteit Overheid.

 BIOS verhuist naar Huis voor Klokkenluiders, door Jurrien Holthuis, Gemeente Nu, 12 april 2016: www.gemeente.nu