Paul A. Kirschner en Mirjam Neelen vragen zich af waarom mythen zich gedragen als zombies? Een zombie is volgens het woordenboek een persoon of een opnieuw tot leven gewekt lijk dat veranderd is in een schepsel dat kan bewegen maar niet kan denken en dat leeft van mensenvlees. In de meeste primitieve culturen bestaan zombies niet echt, maar in het onderwijs bestaan ze wel degelijk. Daar bestaan ze als onderwijs- en leervisies – onderwijsmythen – die van geen wijken willen weten. Nee, ze verspreiden zich juist, ook al is al lang bewezen dat ze niet deugen. Een onderwijszombie is daarom een tot leven gewekte mythe die veranderd is in een onderwijsvisie die zich beweegt in tijd en ruimte en in staat is invloed uit te oefenen op de manier van lesgeven. Ze is evenwel niet gebaseerd op rationeel denken en leeft van menselijke kennis. Het is bovendien onmogelijk ze weg te krijgen.
In hun blog Why myths are like zombies proberen Kirschner en Neelen antwoord te geven op de vragen waarom onderwijsmythen zo hardnekkig zijn en waarom ze net zo moeilijk uit te roeien zijn als zombies.
Prof. dr. Paul A. Kirschner is universiteitshoogleraar aan de Open Universiteit in Nederland en gasthoogleraar Onderwijs aan de Universiteit van Oulu in Finland. Mirjam Neelen is Learning Experience Design Expert en Learning and Development Consultant.

Kirschner heeft zich beziggehouden met deze vragen toen hij bezig was aan het boek Jongens zijn slimmer dan meisjes XL – 35 mythes over leren en onderwijs (2016) dat hij samen met Pedro De Bruyckere en Casper Hulshof schreef. Hij stuitte op een aantal hoofdoorzaken van het hardnekkige voortbestaan van mythen.

De rol van mythen in de cultuur van de maatschappij

De 20e eeuwse antropoloog Bronislaw Kasper Malinowski schreef dat in een primitieve cultuur de mythe een onontbeerlijke rol speelt. De mythe drukt iets uit, moedigt aan en omkadert het geloof. De mythe biedt veiligheid, zet aan tot moraliteit, waarborgt de doelmatigheid van het ritueel en bevat praktische richtlijnen voor de mens. De mythe is dus een vitaal bestanddeel van de menselijke beschaving.
In het voorwoord van Malinowski’s boek The sexual life of savages in north-western Melanesia noemt Havelock Ellis mythen verhalen die, hoewel ze ons fantastisch en onwaarschijnlijk voorkomen, te maken hebben met goed vertrouwen. Ze hebben tot doel, althans dat wordt geloofd, een concrete en heldere verklaring te geven voor abstracte ideeën of vage en moeilijke begrippen.

Een tweede oorzaak is de vele informatie of het teveel aan informatie. In zijn boek Renaissance earwitnesses verbond Keith Botelho het begrip historia aan storia (historie en verhaal/gerucht). Sinds de invoering van nieuwe druktechnieken zijn er alternatieve interpretaties van gebeurtenissen gepubliceerd en wijd verspreid. Hij beweert dat we kwetsbaar zijn geworden voor geruchten en roddels, en dat komt zowel door de drukpers als door de toename van de alfabetisering van de bevolking ten tijde van de Renaissance.
Nu worden we overstroomd met een overdaad aan informatie van omvangrijke netwerken van gelijkgezinde mensen. Meningen verspreiden zich snel en worden versterkt door herhaling en overdrijving, zelfs nog voordat ze zijn onderbouwd. Tunnelvisies worden eindeloos herhaald. We raken verdwaald in onze zelfgeschapen geloofwaardigheid.

De derde oorzaak van het hardnekkeig voortbestaan van mythen is het photoshop-effect. Dat wil zeggen dat elke zelfverklaarde expert kan publiceren wat hij of zij maar wil. Kirschner noemt deze ‘experts’ – op z’n Engels – quacksperts of eduquacks. Een quack is een kwakzalver of bedrieger. Zij storten zich van alle kanten op ons, via elk medium en vanuit elke hoek. Deze invasie van quackspert-mind snatchers^*) is griezeliger dan we denken.
Het idee achter het raadplegen van een expert is dat de persoon werkelijk ergens kennis van heeft en jou iets kan leren dat je niet wist of waarvan je weinig wist. Dat is nu een gevaarlijk idee. Aangezien jij een groentje bent, bevind je je in een achterstandspositie. Hoe weet je eigenlijk wie van de experts die de publieke opinie domineren de echte experts zijn?
Volgens Farhad Manjoo in zijn boek Truth enough: Learning to live in a post-fact society, dreigt het echte gevaar van leven in de eeuw van Photoshop niet te komen van de wildgroei van nepfoto’s. Het is eerder zo dat echte foto’s worden genegeerd omdat ze nepfoto’s zouden zijn. Met andere woorden, als er bij elke foto, elk bericht en elke expert vraagtekens worden geplaatst, dan kunnen alle foto’s, alle berichten en alle experts worden genegeerd.

Dood van de expertise?

Brengt het ontmaskeren van de mythe ons dichter bij de waarheid? Door de met bewijs gestaafde feiten? Denk eens na.
Mythen doorprikken is een zeer lastig karwei. Tenzij zorgvuldigheid in acht wordt genomen, kan elke poging om nepnieuws te ontmaskeren onwillekeurig de mythen versterken die men nu juist wil ontkrachten. Met andere woorden, nepnieuws proberen te ontmaskeren verhoogt paradoxaal genoeg de weerstand van iemands mening. In feite gebeurt er niets, behalve dan de mythe versterken. Zijn mensen nu gek of hoe zit het?

Men zegt dat we in het zogenaamde post-waarheid- of post-feitentijdperk leven, waarin mensen in naam van democratie en vrijheid van meningsuiting een mening d.m.v. bewijsvoering weten te misvormen. Erger nog, wetenschap wordt gezien als ‘slechts een andere mening’. Expertise wordt ‘elitair’ gevonden en alle meningen zijn evenveel waard.

Tom Nichols van het American Naval War College schreef in The death of expertise dat hij vreesde ‘de dood van de expertise’ mee te maken: een door Google gevoede en op Wikipedia gebaseerde blogverzadigde ineenstorting van elk onderscheid tussen de professional en de leek, de student en de leraar, de kenner en de zoekende. Met andere woorden, tussen degenen die iets hebben bereikt op een of andere gebied en degenen die dat helemaal niet hebben. Nichols bedoelt hiermee niet de dood van de expertise zelf, specifieke kennis van zaken waarin mensen zich onderscheiden van anderen. Er zullen altijd dokters zijn, advocaten, ingenieurs en andere specialisten op verschillende gebieden. Nichols vreest het einde van de erkenning van expertise als iets dat onze gedachten of onze manier van leven zou kunnen veranderen.

De aard van de dynamiek verandert

C.A. Anderson en K.L. Kellam concluderen in hun onderzoek Belief perseverance, biased assimilation, and covariation detection dat iemands geloof gewoonlijk overeind blijft, zelfs als gegevens dat geloof weerleggen of zelfs tegenspreken. A. Noymer schrijft in The transmission and persistence of ‘urban legends’ dat volharding zelfs versterkt wordt door bewijs dat het tegendeel levert. Hij schrijft dat sceptici die proberen een gerucht te ontzenuwen, in werkelijkheid de weg vrijmaken voor hardnekkig volharden. Hij noemt dat ‘autokatalyse’. De snelste weg naar volharding wordt gemaakt door sceptici die proberen een gerucht te ontzenuwen. Dat proberen werkt averechts. Als sceptici proberen de verspreiding van een gerucht tegen te gaan, dan verandert de aard van de dynamiek van epidemische cycli in die van endemische transmissie.

Kirschner en Neelen besluiten hun blog met: “Dit wetende, zou je je kunnen afvragen of goed geïnformeerde en onderbouwde blogs wel nut hebben? Zou het niet beter zijn te zwijgen?” Hun antwoord luidt: Nee. Zij blijven in ieder geval bloggen.
Hun antwoord illustreren ze met drie treffende citaten aan het eind van hun artikel Why myths are like zombies op de blog: 3-Star Learning Experiences: An evidence-informed blog for learning professionals, 3 april 2018: https://3starlearningexperiences.wordpress.com

^Noot
*) Variatie op de titel van de film Invasion of the body snatchers (1978), gebaseerd op het verhaal van de science-fictionroman The body snatchers uit 1955 van de Amerikaanse schrijver Jack Finney. Een remake kwam uit in 1978. Na een korte afwezigheid keert plattelandsdokter Miles Bennell terug naar zijn praktijk. Daar treft hij zijn oude vlam Becky aan, èn twee patiënten die ervan overtuigd zijn dat hun familieleden zijn vervangen door bedriegers. Volgens een bevriende psychiater is het ‘waarschijnlijk een neurose, van mensen die zich zorgen maken over ontwikkelingen in de wereld’.