Margo Trappenburg was uitgenodigd voor het geven van de jaarlijkse Marie Kamphuislezing 2019. Trappenburg is bijzonder hoogleraar Grondslagen van Maatschappelijk Werk aan de Universiteit voor Humanistiek en hoofddocent Bestuurs- en Organisatiewetenschappen aan de Universiteit van Utrecht.
Al sinds 1999 organiseert de Marie Kamphuis Stichting de Marie Kamphuislezing over een onderwerp op het snijvlak van maatschappelijk werk en maatschappelijke ontwikkelingen. De eerste lezing werd gegeven in het jaar waarin de oudste school voor maatschappelijk werk 100 jaar bestond.
Marie Kamphuis, naar wie de stichting is vernoemd, was een markante persoonlijkheid die haar stempel heeft gezet op het Nederlandse maatschappelijk werk van na de Tweede Wereldoorlog. Zij overleed in 2004 op 96-jarige leeftijd.

Voor de MKS Lezing worden sprekers uitgenodigd die vanuit een specifieke invalshoek het professioneel maatschappelijk werk in een breder kader plaatsen. In 2019 gaven twee personen de MKS Lezing. Naast Margo Trappenburg ook de Vlaamse professor dr. Rudi Roose van de Universiteit van Gent.

Casework nieuwe stijl

In haar lezing, getiteld Casework nieuwe stijl, betoogt Trappenburg dat de klassieke principes van het sociaal casework niet geschikt zijn voor de hedendaagse clientèle van het sociaal werk: “We hebben andere principes nodig en die principes zullen niet meteen populair zijn bij de wereld van bestuur en beleid”.
Noodzakelijk is een Casework nieuwe stijl. Immers, de cliënten van het sociaal werk lijken niet meer op die uit de tijd van Marie Kamphuis. Zelfinzicht, empowerment, transparantie en kortdurende hulp zijn, aldus Trappenburg, bijvoorbeeld lang niet altijd meer de goede principes om hulp te verlenen.
Maar hoe zouden de nieuwe principes eruit kunnen zien? Volgens Trappenburg geeft lector en hogeschooldocent Klaas Mulder een mooie aanzet voor deze nieuwe principes in zijn essay Voorbij de grenzen van zelfredzaamheid. Hulpverlening aan mensen die het niet snappen. Het boekje is geïnspireerd door Mulders’ ervaringen met zijn eigen ouders die allebei op latere leeftijd dementeerden en onvoldoende ziekte-inzicht hadden om adequate hulp te accepteren.
Wat gold voor zijn ouders, gold ook voor heel veel andere ouderen met dementie en voor cliënten met andere ziekten en symptomen die niet gebaat zijn met transparante, kortdurende hulp, empowerment en zoveel mogelijk zelf doen.

Vier nieuwe principes

Andere principes zijn dus nodig. Het eerste principe zou volgens Mulder kunnen zijn: daadwerkelijk, metterdaad, echt helpen. Niks op je handen zitten terwijl de cliënt het zelf probeert; gewoon als hulpverlener de handen uit de mouwen steken. De chaotische administratie sorteren, acute rekeningen betalen, een ijskast vol beschimmelde levensmiddelen leegmaken en ondertussen een beetje praten met de cliënt om te kijken wat hij of zij nog wel of niet begrijpt.

Het tweede principe is een aanpak die sociaal werkers wel kennen uit het opbouwwerk. Trappenburg verwijst naar Margreeth Broens, langjarig opbouwwerkster, adviseur en onderzoekster in Brabant. Bij haar pensionering schreef Broens een essay getiteld Het nieuwe welzijn woont in het buurthuis, en daarin legt zij heel helder uit dat je sommige gewenste effecten het beste,
of zelfs alleen maar, langs een omweg kunt bereiken. Als je een locatie wilt hebben waar mensen met een psychiatrische aandoening terecht kunnen moet je die locatie vooral niet aanduiden als ‘inloophuis voor mensen met een psychiatrische beperking’. Dat werkt vreselijk stigmatiserend en dan gaat je buurvrouw met een beginnende depressie sowieso niet naar toe. Wat je moet hebben is een algemeen toegankelijk multifunctioneel buurthuis voor verschillende groepen.

Het derde principe luidt: heb oog voor de naasten en de omwonenden van de cliënt. Ook dat is een principe dat niet onbekend is in het sociaal werk. Sociaal werkers zijn geen advocaten, voor wie alleen het belang van hun cliënt telt. Sociaal werkers hebben altijd oog gehad voor het functioneren van hun cliënten in hun sociale omgeving: hun gezin, hun familie, hun buren, hun werkplek. Sociaal werkers zijn zich ook altijd bewust geweest van de effecten van hun werk op andere terreinen: een cliënt in de hulpverlening is hopelijk een cliënt die niet op straat gaat stelen of bedelen.

Trappenburg: “Waar het gaat om het casework nieuwe stijl zou dit principe nog iets verder mogen worden doorgetrokken. De vermaatschappelijking van mensen met psychiatrische problematiek trekt een zeer zware wissel op hun familie, die voortdurend bang is dat hun dierbare zichzelf verwaarloost, zijn medicijnen vergeet, een nieuwe aanval krijgt of zelfs zichzelf van het leven berooft. Het is – zou ik willen stellen – heel belangrijk om deze naasten te zien en te horen, niet alleen als vertegenwoordiger van de cliënt, maar vooral als mensen met hun eigen belangen, hun eigen verdriet en hun eigen leven.
Hulpverleningsplannen in het casework nieuwe stijl moeten daar rekening mee houden. Wat geldt voor de naasten van mensen met psychiatrische problematiek, geldt ook voor familie van mensen met een verstandelijke beperking. Ook zij zijn meer dan de woordvoerder of belangenbehartiger van hun verstandelijk beperkte familielid. Ze hebben recht op een eigen leven, met hun andere, niet beperkte kinderen, zonder zorgen over hun verstandelijk beperkte broer of zus.
Mensen met een psychiatrische aandoening of een verstandelijke beperking die zelfstandig wonen zijn niet altijd de makkelijkste buren. Aedes, de koepelorganisatie van woningcorporaties, luidde onlangs de noodklok: deze mensen veroorzaken soms veel overlast in de buurt”.

En vierde en laatste principe is: duurzame hulp. Psychiatrische aandoeningen gaan soms over, maar vaak ook niet. Verslaafden slagen er soms in af te kicken van de alcohol of drugs, maar lang niet altijd.
Verstandelijke beperkingen zijn blijvend. Dementie wordt in de meeste gevallen geleidelijk steeds erger. Duurzame hulp betekent blijvende hulp maar bij voorkeur ook: continuïteit van hulp, niet hulp van telkens wisselende personen, met telkens wisselende gezichten, in dienst bij telkens andere organisaties.

Hoe vertel ik het de politiek?

Trappenburg stelt in haar lezing de vraag: Hoe vertel ik het de politiek? Ze doet een aantal aanbevelingen: “Wie de principes van het sociaal werk aan politici en beleidsmakers wil uitleggen, moet snappen hoe hun wereld werkt en een klein beetje meedenken in hun termen. Daarom bij deze drie tips…”
Lees de hele MKS Lezing van Margo Trappenburg: Casework nieuwe stijl, Utrecht, 14 november 2019: https://margotrappenburg.nl

Marie Kamphuis Stichting: www.mariekamphuisstichting.nl

Afbeelding bovenaan is van Orlando, PIRO4D