De eindtoets in het basisonderwijs is niet geschikt voor conclusies over hoe het onderwijs presteert, stelt zelfstandig toetsexpert Karen Heij in een uitgebreid interview met Joëlle Poortvliet voor het Onderwijsblad – vaktijdschrift van de Algemene Onderwijsbond (AOb). Bovendien heeft onze manier van toetsen voor kinderen geen waarde, zegt ze: “Het kind is er niet om de school te laten scoren”.
In 2021 concludeerde Heij in haar proefschrift dat de eindtoets niet de grote gelijkmaker is. Integendeel. Hij werkt voor het selecteren van ‘de besten’, waar A.D. de Groot – grondlegger van de Cito-toets – in 1966 de toets voor ontwierp, maar niet voor kansen geven aan ieder kind.

Het is een opvallende boodschap van een vrouw, aldus Joëlle Poortvliet, die haar hele leven al in de toetswereld werkt. Sterker, ze heeft er een goede boterham aan verdiend. Karen Heij (1963) begon halverwege jaren tachtig als stagiaire bij Cito. Ze ontwierp er toetsen voor NT2-onderwijs, was 25 jaar eigenaar van Bureau ICE, bekend van de IEP-eindtoets, verkocht dit bedrijf aan uitgeverij Malmberg en leurde vervolgens met haar onderzoeksvraag tot ze promotor Paul Frissen vond die ‘het onderwerp aandurfde’. Heij: “Ik wilde vooral zonder oordeel blootleggen dat we met ons toetssysteem de samenleving inrichten”.

Wedstrijdmodel

Heij: “De eindtoets is een wedstrijdmodel. En maar een beperkt deel van de populatie kan winnen. Winnaars zijn doorgaans kinderen van hoogopgeleide ouders met Nederlands als thuistaal. We toetsen met meerkeuzevragen een heel klein stukje van taal en rekenen. En zo plaatsen we al decennia systematisch bepaalde categorieën leerlingen buiten het bereik van havo of vwo.”

Volgens Heij zit aan de manier van toetsen voor leerlingen in Nederland een kwalijke kant. Die is “eerder gevaarlijk voor hun ontwikkeling dan dat het hen helpt. Vaak wordt gezegd: ja, maar die toetsen hebben ook heel veel waarde. Voor de inspectie misschien, maar voor het kind hebben ze geen waarde. En voor de leerkracht ook niet. De leerkracht weet niet op basis van uitkomsten van het leerlingvolgsysteem wat hij met deze specifieke leerling moet doen om te zorgen dat hij de stof begrijpt. Je weet alleen maar dat hij het fout heeft gedaan”.

Verknipte visie op toetsing

Voor de duidelijkheid: Heij is niet tegen toetsen, maar ze is tegen de “Nederlandse verknipte visie op toetsing”. Volgens Heij is men in Nederland toetsing gaan zien als iets dat van buiten wordt opgelegd. Heij: “Wij zijn gaan denken: als het niet gestandaardiseerd is en niet van een extern instituut komt, is het niet van waarde. Maar dat is een heel beperkte visie”.

Na verschijnen van haar proefschrift in 2021 gaf Heij zichzelf een jaar om op de zeepkist te staan. Door corona werden dat er twee. Ze vond weerklank bij veel leerkrachten en schoolleiders: “Mensen die hier al ongelooflijk lang pijn van in hun buik hadden. Zij zeiden: jij hebt blootgelegd wat ik altijd al wel dacht, maar waar ik nooit de taal voor had, nooit de vinger op kon leggen.”

Dat ‘de hoeders van het systeem’ minder dankbaar waren, laat zich raden Sinds de verplichting in 2009 is de eindtoets ‘een ijzersterk politiek- en beleidsinstrument’: “Ook op het ministerie van Onderwijs heb ik m’n verhaal gedaan. Men zei: we gaan de eindtoets nu een doorstroomtoets noemen, dus is het anders. Maar als je het beestje een andere naam geeft, wordt het geen ander beestje”.

Te grote broek

Al jaren klaagt het onderwijs dat dezelfde toets die leerlingen richting het voortgezet onderwijs sorteert, de eindtoets, ook wordt gebruikt om de school te beoordelen. Daarvoor is de Onderwijsinspectie verantwoordelijk. Heij liet de presentatie van de Staat van het onderwijs dit voorjaar aan haar voorbijgaan. ‘Naar’ wordt ze ervan. Volgens Heij trekt de overheidsdienst een veel te grote broek aan op basis van gegevens die niets hoeven te zeggen over de kwaliteit van het onderwijs op een school: “Terwijl de boodschap wel is: het wordt slechter. We hebben een lerarentekort. Hoezo ga je nou roeptoeteren dat scholen het allemaal zo slecht doen?”

Lees het hele interview met Karen Heij: ‘Zoals we in Nederland kinderen toetsen is gevaarlijk voor hun ontwikkeling’, door Joëlle Poortvliet, AOb, 29 januari 2024: www.aob.nl

Proefschrift Karen Heij: Van de kat en de bel – Tellen en vertellen met de eindtoets basisonderwijs, Tilburg University, 2021: https://beroepseer.nl/

Wetenschapscollege toetsing met Karin Heij

Karen Heij geeft donderdagavond 1 februari 2024 een wetenschapscollege over toetsen in het onderwijs op het hoofdkantoor van de Algemene Onderwijsbond, St. Jacobsstraat in Utrecht. Het college is ook online te volgen. Aanvang 19.30 uur.

Aanmelden op AOb: https://www.aob.nl/actueel/agenda/wetenschapscollege-toetsing-met-karin-heij/ (Niet meer beschikbaar)

Foto bovenaan is van Tima Miroshnichenko