Het ontbreekt in Nederland aan een heldere definitie van academische vrijheid. Een betere definitie wat academische vrijheid precies inhoudt is nodig, evenals een betere bescherming op Europees niveau. Volgens een recent rapport van het Europese Parlement neemt de ruimte voor kritiek en debat af in de Nederlandse wetenschap. Nederland scoort qua academische vrijheid slechts een 24ste plek op de ranking van de 27 EU-lidstaten.

Rob van Gestel schrijft in zijn artikel Academische vrijheid onder druk in het Nederlands Juristenblad (5 januari 2024)dat er de laatste jaren ook in toenemende mate discussie is over problemen rond benoeming en bevordering van wetenschappers, beïnvloeding van onderzoek door sponsoren en problemen rond machtsmisbruik en sociale onveiligheid aan universiteiten. De jurisprudentie laat bovendien zien dat universiteiten ruime mogelijkheden bezitten om via allerlei interne reglementen en instructies beperkingen aan te brengen op de academische vrijheid van individuele wetenschappers.
Rob van Gestel is hoogleraar theorie en methode van wetgeving aan Tilburg University en hoogleraar methoden van juridisch onderzoek aan de KU Leuven
Hij refereert in zijn artikel naar het ontslag van Susanne Täuber aan de Rijksuniversiteit Groningen (RUG), die onderzoek verrichtte op het gebied van sociale veiligheid en genderongelijkheid. Van Gestel: “Of het ontslag van Täuber leidt tot aantasting van de academische vrijheid en of dat reden zou moeten zijn om het ongedaan te maken is uiteindelijk aan de rechter. Kijkend naar de jurisprudentie zal door de werkgever in hoger beroep mogelijk verdedigd worden dat zij onvoldoende acht heeft geslagen op haar verantwoordelijkheid als werknemer die onderdeel uitmaakte van het bekritiseerde Rosalind Franklin Fellow-programma van de universiteit”.

Dicteren met ‘strategische plannen’ en ‘financiële incentives’

Met universitair docent bestuursrecht Rens Koenraad schreef Van Gestel het artikel Van HBO naar WO en weer terug: Over onpraktische academici en geleerde praktijkjuristen voor het juridische maandblad Ars Equi (april 2024). Het gaat over de bestaande trend universitaire en HBO-rechten steeds verder naar elkaar toe te laten bewegen. Van Gestel op Linkedin: “Het past m.i. in een bredere nivelleringstrend waarbij iedereen met een Ph.D aan de universiteit zich professor zou moeten kunnen noemen, en ook een toga zou moeten mogen dragen bij promotieplechtigheden en waarbij lectoren aan HBO’s ook theoretisch wetenschappelijk onderzoek verrichten en promovendi begeleiden en vooral steeds minder praktisch georiënteerd lijken te mogen zijn.

Wij vragen ons af wie hier uiteindelijk beter van wordt. Wij zien in toenemende mate zogeheten premaster studenten, afkomstig van het HBO op de universiteit die helemaal geen voeling met wetenschap bezitten en nauwelijks belangstelling voor theorievorming hebben, maar vooral op zoek lijken naar een mr. titel omdat men meent dat die voordelen biedt op de arbeidsmarkt. Het gevaar hiervan is dat we het universitaire rechtenonderwijs – dat toch al behoorlijk praktijk georiënteerd is – nog meer richting het HBO gaan ontwikkelen, terwijl eerder een omgekeerde beweging wenselijk lijkt, gelet op ontwikkelingen als globalisering, digitalisering, de opkomst van artificiële intelligentie enz.

Wat mij betreft is het tevens een hartenkreet tegen de toenemende bemoeienis van beleidsmakers en bestuurders die met ‘strategische plannen’ en ‘financiële incentives’ dicteren in welke richting het onderwijs en onderzoek dienen te bewegen ten koste van de academische vrijheid die we aan universiteiten nog vooral met de mond belijden, maar die we in werkelijkheid de afgelopen jaren aantoonbaar hebben zien afbrokkelen in Nederland”.

Van Gestel oppert in zijn artikel in het Nederlands Juristenblad dat zijn bijdrage een positieve signaalfunctie kan hebben voor bestuurders en beleidsmakers om komend jaar de bakens te verzetten en wantrouwen en controlezucht om te zetten in meer ruimte voor tegenspraak en grotere vrijheid voor wetenschappers om hun eigen onderwijs- en onderzoeksagenda vorm te geven, en een transparanter benoemingen- en bevorderingsbeleid: “De wetgever zou er bovendien in mijn ogen goed aan doen te zorgen voor concrete (afdwingbare) rechten op academische vrijheid voor wetenschappers die meerwaarde bezitten ten opzichte van de algemene vrijheid van meningsuiting”.

State of play of academic freedom in the EU Member States, EPRS | European Parliamentary Research Service, maart 2023: https://beroepseer.nl

#EP4AcademicFreedom, Panel for the Future of Science and Technology (STOA) European Parliament: www.europarl.europa.eu/stoa/en/ep-academic-freedom

Academische vrijheid onder druk, door Rob van Gestel, Nederlands Juristenblad, 4 januari 2024: www.njb.nl/magazines/njb-1-2024/

Van hbo naar wo en weer terug: over onpraktische academici en geleerde praktijkjuristen, door R.A.J. van Gestel, L.M. Koenraad, Ars Aequi, april 2024: https://arsaequi.nl/product/van-hbo-naar-wo-en-weer-terug-over-onpraktische-academici-en-geleerde-praktijkjuristen/

Zie ook: Academische Vrijheden in Nederland, door Lukas M. Verburgt, Jan Willem Duyvendak (red.), Walburg Pers, 2023: www.walburgpers.nl

Academische vrijheid in Nederland. Een begripsanalyse en richtsnoer. KNAW-rapport, 2021: www.knaw.nl/publicaties/academische-vrijheid-nederland

Academische vrijheid – Geschiedenis en actualiteit, door Klaas van Berkel, Carmen van Bruggen, Boom geschiedenis, 2020: ww.boomgeschiedenis.nl/

Afbeelding bovenaan is van Kranich17