In een verhard politiek en maatschappelijk klimaat zijn de drie staatsmachten blind geweest voor mens en recht. Grondrechten van mensen zijn geschonden en de rechtsstaat is terzijde geschoven. Dit is samengevat de belangrijkste conclusie van de enquêtecommissie Fraudebestrijding en Dienstverlening in haar rapport Blind voor mens en recht, dat zij presenteerde op 26 februari 2024.

De conclusies van de commissie bieden verklaringen voor wat er is gebeurd. De patronen die hieraan ten grondslag liggen, zijn nog steeds aanwezig. Zonder de juiste maatregelen, veranderingen en waarborgen kan een volgend schandaal zomaar weer gebeuren. De blindheid van de overheid voor mens en recht is niet weg.
De commissie doet daarom de volgende aanbevelingen om deze patronen te doorbreken en te voorkomen dat opnieuw mensen worden vermorzeld:

• Een sterkere rechtsstaat voor mensen, waarin grondrechten worden gerespecteerd en rechtsstatelijk wordt gehandeld;
• De overheid heeft altijd oog voor mensen;
• De overheid heeft een menselijk gezicht;
• Een menselijk handhavings- en sanctioneringsbeleid;
• Een juridisch vangnet en toegankelijk recht voor mensen;
• Een parlement dat goed zijn werk doet.

Over de commissie

De parlementaire enquête naar het fraudebeleid kwam tot stand op initiatief van de SP. De Tweede Kamer nam op 11 februari 2021 de motie-Marijnissen c.s. over voorstellen voor de opzet en vorm van een parlementaire enquête aan naar de dienstverlening, handhaving en fraudebestrijding bij overheidsdiensten. Om dit onderzoek voor te bereiden, is op 8 juli 2021 de tijdelijke commissie Fraudebeleid en Dienstverlening opgericht. Deze commissie had als opdracht om de Kamer een voorstel te doen voor de onderzoeksopzet. Het onderzoeksvoorstel is op 27 januari 2022 aan de Kamer aangeboden die er op 1 februari mee heeft ingestemd.

De enquêtecommissie voerde het onderzoek volgens dit voorstel uit. De commissie bestond aanvankelijk uit acht leden: Senna Maatoug (GroenLinks-PvdA), Lammert van Raan (PvdD), Farid Azarkan (Denk), Michiel van Nispen (SP), Salima Belhaj (D66), Evert Jan Slootweg (CDA), Thierry Aartsen (VVD) en Sylvana Simons (Bij1). Na de verkiezingen van 22 november 2023 en de installatie van de nieuwe Tweede Kamer hebben de leden Aartsen en Maatoug onder leiding van commissievoorzitter Van Nispen het onderzoek afgerond.

SP-fractievoorzitter Jimmy Dijk: “Vijf jaar nadat de eerste ouders en kinderen uit het toeslagenschandaal opstonden en in actie kwamen zijn veel conclusies uit dit rapport een bevestiging van wat we grotendeels al wisten. Forse bezuinigingen hebben geleid tot een fraudeaanpak die geld op moesten leveren. Ook als er geen sprake was van fraude. Zogenaamd stond ‘zelfredzaamheid’ voorop, maar het was vooral ‘zoek het zelf maar uit’-politiek. Mensen zijn hierbij vermorzeld door een overheid die meedogenloos was én nog steeds is. De problemen zijn namelijk nog steeds niet opgelost. Zoveel mensen uit het toeslagenschandaal zijn nog niet geholpen. Dat is gewoon politieke onwil, want er zijn oplossingen genoeg. Zoals de ‘oplossing-in-één-dag’ die de SP heeft ontwikkeld samen met ouders en experts, maar het demissionaire kabinet maar niet uit wil voeren”.

Enquêtecommissie Fraudebeleid en Dienstverlening overhandigt rapport, Tweede Kamer, 26 februari 2024: www.tweedekamer.nl/nieuws/kamernieuws/enquetecommissie-fraudebeleid-en-dienstverlening-overhandigt-rapport

Downloaden rapport Blind voor mens en recht: www.tweedekamer.nl/kamerstukken/detail?id=2024Z02942&did=2024D06757

Gewijzigde motie van het lid Marijnissen c.s. over voorstellen voor de opzet en vorm van een parlementaire enquête: https://beroepseer.nl

Tussen ambitie en uitvoering

Bij het rapport hoort een bijlage, getiteld Tussen ambitie en uitvoering. Een contextanalyse van de dynamiek tussen media, politiek en beleid bij de totstandkoming en uitvoering van dertig jaar sociale zekerheid, door prof. dr. Wouter van Atteveldt e.a.

Passage uit de Conclusie en beantwoording onderzoeksvragen (p. 160):

De mediaberichtgeving over fraude binnen de sociale zekerheid is symptomatisch voor wat we in hoofdstuk 2 ‘medialogica’ hebben genoemd: duidelijk aanwijsbare en concrete misstanden, zoals de Bulgarenfraude, krijgen meer aandacht dan technisch complexe wetsvoorstellen, zoals de wijziging Wet SUWI of de Awir. Gebeurtenissen leiden pas tot een echte aandachtspiek of mediagolf als er maatschappelijke of politieke ophef ontstaat. Zo zien we bijvoorbeeld rondom de Bulgarenfraude een collectieve verontwaardiging ontstaan in media en bij Kamerleden, maar deze ophef richt zich eerder op de positie van de bewindspersoon dan op de inhoudelijke problemen met de wetgeving of de eigen rol van de Tweede Kamer. Rondom de fraude door Nederlandse pensioengerechtigden in Spanje bestaat daarentegen veel minder verontwaardiging en zelfs in sommige media ook wel begrip, waardoor een dergelijke cyclus uitblijft. Hetzelfde zien we bij fraude door werkgevers: terwijl er vanaf 2001 steeds minder handhaving is op het vlak van ontduiking van werkgeverspremies door de oneigenlijke inzet van zzp’ers, is hier veel minder aandacht voor dan voor fraude door specifieke groepen buitenlanders of Nederlanders met een migratieachtergrond. Hierbij speelt ook het politieke klimaat een rol met de opkomst van populistische partijen, die dergelijke gebeurtenissen aangrijpen om aandacht op te eisen voor deze kwestie en hun partij.

Bij het bespreken van kabinetsplannen en wetsvoorstellen zien we dat de media vooral de politiek volgen. Media besteden over het algemeen pas aandacht aan een wetsvoorstel als er politieke onenigheid is. We zien relatief veel aandacht voor de stelselwijziging en de Wet SUWI in de jaren 90 en begin jaren 00, die overeenkomt met een stevige politieke discussie en conflict met de vakbonden. Bij de invoering van het toeslagenstelsel en de Awir zien we dat er wel enig politiek debat is, maar veel minder fundamentele discussie over de inhoud van de wet. Dit wordt weerspiegeld in de berichtgeving, die vooral kort en feitelijk uitleg geeft, maar niet tot een controverse of nieuwsgolf leidt.

Als het gaat om fouten of misstanden door de overheid zien we dat onthullingen of kritische rapporten lang niet altijd tot een golf van ophef en aandacht leiden. Al vanaf 2007 zijn er verschillende rapporten en uitzendingen waarin wordt aangetoond hoe de problemen bij de Belastingdienst oplopen en hoe burgers daarvan het slachtoffer worden. Hierop komen ook wel een paar Kamervragen van de (linkse) oppositie, maar de regering houdt lang vol dat het om incidenten of kinderziekten gaat. De maatschappelijke ophef en mediagolven ontstaan pas veel later, als rapporten of onthullingen ook gevolgd worden door stevige politieke discussie, vooral als er conflicten binnen de coalitie ontstaan en de positie van bewindspersonen in gevaar komt.

Door deze medialogica kan een vertekend beeld ontstaan.

Downloaden bijlage Tussen ambitie en uitvoering, Vrije Universieit, 26 februari 2024. op: www.tweedekamer.nl/kamerstukken/detail?id=2024Z02942&did=2024D06757
in PDF: https://beroepseer.nl