De veranderende wereld van werk: rekening houden met kwaliteit en betekenis van werk

Bij de kwaliteit van werk gaat het niet alleen om het hebben van een baan en de hoogte van een inkomen, maar raakt ook om het welzijn van mensen. Het Sociaal en Cultureel Planbureau (SCP) heeft het vierde en laatste deel van de onderzoekserie over de veranderende arbeidsmarkt gepubliceerd, getiteld: Een verkenning van de kwaliteit van werk in de toekomst.  De inhoud van het werk, ervaringen op de werkvloer, zelfontplooiing en ruimte voor initiatief spelen daarbij een belangrijke rol. Toekomstgericht arbeidsmarktbeleid moet oog hebben voor de verantwoordelijkheden die werkenden naast hun werk hebben. Werkenden worden geacht te blijven investeren in bij-, her- en opscholing. Alleen zo blijven vaardigheden van werknemers op peil en kan de Nederlandse economie zich verder ontwikkelen en innoveren. Een tweede groeiende verantwoordelijkheid van werkenden zijn zorgtaken. Met de vergrijzing zal er vaker en meer behoefte zijn aan mantelzorg. Kwaliteitsvol werk kan een sleutelrol spelen en werkenden in staat stellen om in en naast hun werk ruimte te creëren om te kunnen zorgen en leren. Het SCP pleit voor een gezamenlijke agenda van overheid, werkgevers en werknemers.

Uit de deelstudies in de serie komt een drietal punten naar voren voor toekomstgericht arbeidsmarktbeleid

• Een brede visie op de kwaliteit van werk doet het meeste recht aan de brede maatschappelijke en individuele betekenis van werk. Beleid zou daarbij ook oog moeten hebben voor de objectieve werksituatie én de ervaringen van werkenden. Daarnaast moet naar de verwevenheid met andere leefdomeinen van de burger worden gekeken.
• Zeggenschap en duurzame arbeidsrelaties spelen een sleutelrol waar het de totstandkoming van de kwaliteit van werk betreft. Door hier (meer) op in te zetten worden werkenden in staat gesteld om mee te bewegen met maatschappelijke ontwikkelingen. Het is zaak hierbij oog te hebben voor groepen in een kwetsbare positie en de invloed die oude arbeidsmarktontwikkelingen (zoals robotisering) en nieuwe (zoals platformisering) op hun zeggenschap en arbeidsrelaties hebben.
• De kwaliteit van werk komt op de werkvloer tot stand en is niet alleen het resultaat van wet- en regelgeving, maar ook van (complexe) sociale processen. Kansrijk beleid gericht op de kwaliteit van werk zet in op een combinatie van structurele en culturele veranderingen. Op de werkvloer moet het belang van leren, eigen ontwikkeling en de privé-verantwoordelijkheden van werkenden bijvoorbeeld meer bespreekbaar worden gemaakt.

Nieuwe kansen en risico’s

Er zijn redenen voor zowel zorg als optimisme waar het de toekomst van werk betreft. Sommige groepen krijgen als gevolg van platformisering en robotisering meer keuze in werk omdat technologie nieuwe vraag ontsluit en nieuw werk creëert. Ook kunnen technologische ontwikkelingen werkenden ontlasten in fysiek zwaar werk. Technologisering kan daarbij meer zeggenschap voor werkenden met zich meebrengen omdat dit het eenvoudiger maakt om vanuit huis te werken en te leren. Deze voordelen zijn onder meer gunstig voor mensen met een arbeidsbeperking of zorgtaken.

Tegenover deze kansen staan ook risico’s. Deze risico’s komen vooral bij de onderkant van de arbeidsmarkt terecht. Zo kan een deel van de platformwerkers, zoals taxichauffeurs of maaltijdbezorgers met een zwakke arbeidsmarktpositie, zich moeilijk weren tegen een verslechtering van de werkomstandigheden die door een platform wordt opgelegd. En moeten sommige platformwerkers vele uren werken om een inkomen te verdienen om van rond te kunnen komen. Robotisering vormt sneller een risico voor banen van werkenden met minder vaardigheden. Deze verdeling van de risico’s past in een bekend maatschappelijk patroon: laag opgeleiden, laaggeletterden, mensen met een arbeidsbeperking en mensen met een migratieachterstand hebben een relatief kwetsbare positie op de arbeidsmarkt. Maar, de risico’s van arbeidsmarktontwikkelingen beperken zich niet enkel tot lager opgeleiden. Bij hoger opgeleiden is er sprake van toenemende druk omdat de digitalisering van hun werk betekent dat werk en privé meer door elkaar gaan lopen.

De veranderende wereld van werk

Het SCP richtte zich in de onderzoekserie op drie thema’s: (1) platformisering, (2) robotisering, en (3) de combinatie van werken, zorgen en leren. Het SCP keek hierbij vanuit de leefwereld van de werkende naar de kwaliteit van werk. Naast werkzekerheid en inkomen werden ook werkervaringen, de ervaren werkdruk en de waarde van werk meegenomen in de beoordeling van de kwaliteit van werk. Bovendien keken we naar de afstemming tussen betaald werk, de zorg voor kinderen en andere hulpbehoevenden en een leven lang ontwikkelen. Het gemak waarmee deze rollen en activiteiten gecombineerd kunnen worden, is medebepalend voor de kwaliteit van werk.

Als gevolg van de verwevenheid van de verschillende leefdomeinen van de burger kunnen ontwikkelingen op de arbeidsmarkt doorwerken op andere maatschappelijke ontwikkelingen. Als mensen het gevoel hebben dat zij in hun werk niet gewaardeerd worden, kan dit tot ontevredenheid leiden en hen het gevoel geven achtergesteld te worden. Op het moment dat er in beleid en op de werkvloer rekening wordt gehouden met wat betaald werk betekenisvol en van hoge kwaliteit maakt, kan dit gunstig uitpakken voor maatschappelijke vraagstukken als sociale samenhang en ongelijkheid in de samenleving. Dit onderstreept de noodzaak om bij het hervormen van de arbeidsmarkt een brede visie op de kwaliteit van werkt te hanteren en in te zetten op sociale en culturele veranderingen.

Downloaden De veranderende wereld van werk. Een verkenning van de kwaliteit van werk in de toekomst, door Anne Roeters, Patricia van Echtelt, Cok Vrooman, Jan Dirk Vlasblom, Martin Olsthoorn, Sociaal en Cultureel Planbureau, april 2021: https://beroepseer.nl

Bij hervorming van de arbeidsmarkt moet rekening worden gehouden met kwaliteit en betekenis van werk voor burgers, SCP, 22 april 2021: www.scp.nl

Dossier De veranderend wereld van werk, SCP: www.scp.nl/onderwerpen/veranderende-arbeidsmarkt/dossier-veranderende-arbeidsmarkt