Op 25 april 2019 publiceerde de Onderzoekscommissie Openbaar Ministerie de uitkomsten van een onderzoek naar de gevolgen van een relatie tussen een procureur-generaal en een hoofdofficier van justitie. Volgens de commissie-Fokkens die het onderzoek heeft verricht, heeft “onvoldoende ontwikkeld leiderschap bijgedragen aan het onderzochte gedrag en niet-ingrijpen” en is er binnen het Openbaar Ministerie (OM) zelf ook onvrede over de cultuur van “het weinig transparante karakter van benoemingen”. Topman Gerrit van der Burg van het Openbaar Ministerie noemde in een reactie de conclusies van het rapport bijzonder pijnlijk. Niet alleen wat betreft het niet-integere gedrag van twee mensen, maar ook de manier waarop de leiding van het OM met de kwestie is omgegaan.

Drie jaar geleden, in 2016, verscheen het rapport Tonen van de Top n.a.v. een onderzoek naar de rol van topambtenaren in het integriteitsbeleid. Daarin kwam de rol van het OM en de politie in uitsluitend negatieve zin aan de orde. Drie respondenten hadden in een interview hun zorgen en frustratie geuit over de wijze waarop het OM en de politie omgaan met aangiften van hun organisatie.
Geconcludeerd werd dat ook het Openbaar Ministerie en de politie belangrijke partners zijn in de integriteitsbewaking: “Ook deze partijen vormen echter door gebrekkige informatievoorziening en opvolging van (vermoedens van) schendingen soms nadrukkelijk een belemmering voor het ethisch leiderschap”.

Tonen van de Top: De rol van topambtenaren in het integriteitsbeleid

“Topambtenaren overschatten hun eigen ethisch leiderschap. Ze denken dat ze een duidelijk voorbeeld zijn en genoeg ethische sturing geven. Medewerkers beleven dat echter heel anders. Topambtenaren moeten daarom meer moeite doen om zichtbaar te zijn als voorbeeldfiguur, zich vaker en explicieter uitlaten over integriteit en actiever leiding geven aan het integriteitsbeleid. De top moet dus zowel de juiste toon aanslaan als zich ook echt tonen”.

Dat zijn de belangrijkste conclusies uit het onderzoek Tonen van de Top. De rol van topambtenaren in het integriteitsbeleid.

Om meer inzicht te bieden in de rol van topambtenaren in het integriteitsbeleid had Bureau Integriteitsbevordering Openbare Sector (BIOS) in 2015 de Radboud Universiteit opdracht gegeven voor een verkennend onderzoek naar het ethisch leiderschap onder deze specifieke doelgroep. Doel van het onderzoek is om (a) bewustwording te creëren onder het topmanagement van het belang van hun eigen ethisch leiderschap en (b) hen inzichten te bieden die een effectievere invulling van dat leiderschap mogelijk maken.
Het onderzoek is in 2015-2016 uitgevoerd door dr. Leonie Heres, voorheen verbonden aan de Faculteit Managementwetenschappen van de Radboud Universiteit en per maart 2016 werkzaam als assistant professor of Governance aan de Utrechtse School voor Bestuurs- en Organisatiewetenschap van de Universiteit Utrecht. Het rapport doet verslag van het onderzoek en is verschenen in 2016
Bureau Integriteit Openbare Sector was een onafhankelijk instituut, gericht op het bevorderen van integriteit binnen de publieke sector en ondergebracht bij CAOP (kennis- en dienstencentrum voor arbeidszaken in het publieke domein). BIOS is opgeheven per juli 2016. Taken zijn overgedragen aan het Huis voor Klokkenluiders en CAOP.

Leonie Heres: “Vaak denken topambtenaren dat ze door hun persoonlijke integriteit vanzelf al het goede voorbeeld geven. Maar daarmee overschatten ze hun eigen zichtbaarheid en hoe hun gedrag overkomt op medewerkers. De beeldvorming van het moreel leiderschap aan de top wordt door veel factoren beïnvloed, en is eerder negatief dan positief. Zo leidt alle media-aandacht voor integriteitsschendingen regelmatig tot het beeld dat ‘de top’ als geheel niet integer is. Topmanagers staan daarmee op voorhand 2-0 achter. Waar medewerkers een gebrek aan ethisch leiderschap ervaren is dat dus meestal niet een kwestie van kwade wil, maar eerder het gevolg van verkeerde beeldvorming en een misvatting bij topambtenaren over de meest effectieve managementstrategie…”

Wat is ethisch leiderschap?

Ethisch leiderschap is meer dan alleen zelf integer handelen. Ethisch leiderschap is actief integriteit in de organisatie bevorderen. Topmanagers die dat goed doen, zijn zowel een moreel persoon als een zichtbare morele manager. Dat vraagt meer van topmanagers dan zij meestal denken. Ethisch leiderschap is pas echt effectief als topambtenaren:

• hun voorbeeldgedrag zichtbaar maken voor medewerkers
• regelmatig expliciet met medewerkers integriteitskwesties bespreken
• consequent en zichtbaar handhaven bij integriteitsschendingen
• proactief het formele integriteitsbeleid ondersteunen

Neutraal leiderschap is gevaarlijk

Ontbreekt ethisch leiderschap, dan zien medewerkers de topambtenaar meestal als ethisch neutraal. Hoewel de topambtenaar zich integer gedraagt, vormt dat wel degelijk een reëel integriteitsrisico. Ethisch neutraal leiderschap ondermijnt het integriteitsbeleid en kan onbedoeld aanzetten tot integriteitsschendingen. Het vergroot de kans dat morele kwesties onvoldoende worden opgepakt, en maakt medewerkers sneller cynisch over integriteit.

Positieve effecten van ethisch leiderschap

Ethisch leiderschap heeft vooral positieve effecten. Uit het onderzoek blijkt dat ethisch leiders een wezenlijke bijdrage leveren aan de integriteit van hun organisatie. Het vergroot het veiligheidsgevoel, verbetert de cultuur en vermindert het aantal incidenten. Ook de effecten op de tevredenheid, motivatie, gezondheid en prestaties van medewerkers zijn positief.

Literatuurstudie, interviews en aanbevelingen

Naast een literatuurstudie van 130 wetenschappelijke artikelen zijn diepte-interviews gevoerd met twintig directeuren en secretarissen in alle lagen van de publieke sector. Deze methode biedt inzicht op integriteitsbeleid vanuit het perspectief van topambtenaren zelf. Op basis van de resultaten zijn diverse aanbevelingen voor topmanagers en andere betrokken partijen geformuleerd.

Volledige rapport en meer info

Lees ook het interview met Leonie Heres in Binnenlands Bestuur: Ambtelijke top moet zichtbaar integer zijn, door Hans Bekkers, 17 juni 2019: www.binnenlandsbestuur.nl

Download hier het volledige rapport van Leonie Heres: Tonen van de Top. De rol van topambtenaren in het integriteitsbeleid, Universiteit Utrecht/Radboud Universiteit, 2016: https://www.kennisopenbaarbestuur.nl/documenten/rapporten/2016/06/14/tonen-van-de-top

Topambtenaren overschatten eigen ethisch leiderschap, Universiteit Utrecht, 17 juni 2016: www.uu.nl

Rapport van de Onderzoekscommissie Openbaar Ministerie, Rijksoverheid, 25 april 2019: https://beroepseer.nl

Commissie: topfunctionarissen OM schenden integriteitsregels, NOS, 25 april 2019: https://nos.nl

Topman door het stof: imago OM is beschadigd, NOS, 25 april 2019: https://nos.nl