Redactie Beroepseer

Gert Biesta geldt als een van de spraakmakendste onderwijspedagogen van het moment. Hij gaf een gastcollege in de Amsterdamse Balie op maandag 13 april 2015 in de reeks Mijn idee voor onderwijs. In die reeks draait het om de vraag: waartoe dient onderwijs? Biesta is part-time hoogleraar Education aan Brunel University in Londen en is geassocieerd lid van de Onderwijsraad.
Monique Marreveld, hoofdredacteur van het onafhankelijk vakblad voor het onderwijs Didactief deed verslag van de bijeenkomst:

“Aan de hand van een foto van een klaslokaal uit circa 1910 laat Biesta de zaal zien hoe het volgens velen nu niet meer moet en mag. Aan het eind van zijn college keert hij terug naar dezelfde foto en twijfelt het publiek of het allemaal wel zo anders moet. Want gooien we niet het kind met het badwater weg?

Wie wil er nou conservatief zijn? George Counts die Biesta citeert, had er geen moeite mee: ‘I am a conservative, ik probeer radicale ideeën te beschermen. Kijk nog eens goed naar die foto, zegt Biesta. Als we het onderwijs willen veranderen, hoe dan? Vormen de alternatieven die we tot nu toe hebben gezien, de oplossing?

Nu de twijfel eenmaal is gezaaid in de zaal, is het een makkie voor Biesta.

School als oefenplaats
Onderwijs is een bediende met twee meesters. Als de samenleving haar educatieve vermogens verliest, worden die een taak van de school. De school is een functie van en voor de samenleving en de samenleving heeft terecht verwachtingen van de school. Maar ook is de school een oefenplaats, een plaats tussen huis en straat in, afgeschermd van de eisen van de samenleving. Het is precies die spanning, tussen een samenleving die van alles wil van de school en de school als oefenplaats, die het hart van het onderwijs uitmaakt. Maar goed onderwijs weet beide meesters te dienen.

Momenteel is dat niet het geval, aldus Biesta, de stem van de samenleving klinkt veel te luid in het onderwijs. Er moet veel te veel. Laten we eens nadenken waar het onderwijs voor zou moeten staan?

Met een verademende internationale bril leidt Biesta vervolgens de zaal door zijn verhaal. Kijk naar Schotland, zegt hij, waar de overheid aan de voorkant het curriculum helemaal opengooit, maar het effect van die vrijheid teniet doet omdat ze aan de achterkant de controle voortdurend opvoert: leren we wel de goede dingen? Kijk naar Engeland, waar het curriculum is dicht geschreven en de lerarenopleidingen de facto zijn afgeschaft. Alle opleidingen vinden op school plaats, on the job.

Als er één ding duidelijk wordt uit het verhaal van Biesta is het zijn waardering van de leraar. En zijn persoon als centrum van het onderwijsproces dat draait om inhoud, relatie en doel. Of in eenvoudiger termen: een leerling moet iets leren, van iemand (leraar), met een bepaald oogmerk (doel).

Dat doel is niet enkelvoudig maar multidimensionaal. Het is de bekende drieslag van Biesta: kwalificatie, subjectivering en socialisatie. Immers, je wilt kennis overdragen, traditie, én aan persoonsvorming doen. Een leraar moet expliciet verantwoordelijkheid nemen voor al deze functies en doelen. Hij schaakt als het ware op drie borden tegelijk. ´Goed onderwijs is simultaan schaken, de docent heeft al die partijen in zijn hoofd en in zijn hart.´

Het is een prachtig beeld van de gecompliceerde taak van een docent, die een toehoorder na afloop wel tot de vraag brengt: ‘Ik heb 30 leerlingen in de klas per les, 260 kinderen per week. U heeft het over simultaan schaken. Wat verwacht u eigenlijk van mij?’ Een vraag die Biesta handig terugspeelt”.

Volwassen in de wereld staan
Aan het slot geeft Biesta aan wat de docent morgen te doen staat als het aan hem ligt: ” Daag je leerlingen uit, spreek ze aan (op wat ze zouden kunnen) en wek een verlangen bij ze op om op een volwassen manier in de wereld te staan. En, wacht niet tot de structuren veranderen en je het onderwijs officieel anders kunt aanpakken. Je kunt zelf gewoon spreken en denken, doe dat!”.

Lees het hele verslag van Monique Marreveld: Mijn idee voor onderwijs: Gert Biesta, Didactief online, 15 april 2015: www.didactiefonline.nl

Het gastcollege in de Balie is opgenomen op video en terug te zien op: www.youtube.com/watch?v=AmeFn8LeHLI

Wat beweegt de leraar ten diepste? Docent en theoloog Bill Banning miste binnen het onderwijs de reflectie op die vraag, en ging zelf op onderzoek uit. Dat resulteerde in een proefschrift dat hij op 22 april 2015 aan de Universiteit van Tilburg verdedigt. Titel van zijn proefschrift: Leraren, wat boeit jullie? Theoretisch en empirisch onderzoek naar roeping binnen het professioneel zelfverstaan.

Vroeger hoorde je dat leraren vaak uit roeping voor het onderwijs kozen. Maar hoe zit dat nu? En wat valt überhaupt onder roeping te verstaan? In dit proefschrift gaat Bill Banning op deze vragen in. Uit een enquête blijkt dat veel leraren roeping positief associëren met een zich aangesproken weten door jonge mensen en met de daaruit voortvloeiende gedrevenheid om bij te dragen aan hun vorming, kennis en vaardigheden. Ook blijken nogal wat leraren spirituele associaties te hebben bij hun leraarschap.

Ook uit de gehouden diepte-interviews blijkt dat er sprake is van roeping; zo ligt in de persoonlijke en professionele levensgeschiedenis de inspiratiebron voor de volhardende inzet voor leerlingen. Deze beleving van het leraarschap draagt bovendien bij aan de eigen groei als mens en als professional. Deze dynamische beleving van het leraarschap kan als roeping gekenschetst worden. Vaak zonder het als zodanig uit te spreken, weten leraren zich ‘geroepen’ om samen met hun leerlingen tot een gezamenlijke betekenisgeving te komen.

Vernieuwend model van professionaliteit

De uitkomsten van dit onderzoek hebben geleid tot een vernieuwend model van de professionaliteit van de leraar, waarbinnen betekenisgeving en menswaardigheid centraal staan. Hiermee neemt Banning afstand van het op beheersing gerichte instrumentele denken binnen het onderwijs.

Banning publiceerde in 2007 het essay Onderwijsdier in hart en nieren – Een persoonlijke visie op groei, professionaliteit en pedagogisch vermogen dat diende als persoonlijke voorstudie voor zijn proefschrift.
Hij schreef ook een hoofdstuk in het in 2013 verschenen boek Het alternatief – Weg met de afrekencultuur in het onderwijs! getiteld ‘Existentieel eigenaarschap: de pedagogische en vakinhoudelijke professionaliteit van de leraar’.

De promotie vindt plaats op 22 april 2015 om 10.15 uur op de campus van de Universiteit van Tilburg: Cobbenhagengebouw, Aula (ingang via Koopmansgebouw).

Meer over het boek Leraren, wat boeit jullie?: inhoudsopgave, voorwoord en inleiding bij Garant uitgevers: www.maklu.be

Een deel van Leraren, wat boeit jullie? (10%) is te lezen op Google books: https://books.google.nl

Lees ook het interview met Banning door Anton de Wit: Bill Banning: Geroepen om les te geven, Managementboek, 13 maart 2015: www.managementboek.nl

Dick van der Wateren, docent natuurkunde en nlt – natuur, leven en technologie – schreef in het in 2013 verschenen boek Het Alternatief – Weg met de afrekencultuur in het onderwijs! een hoofdstuk over de zin en onzin van testen, vergelijken en afrekenen. Het meten en controleren op scholen gaat intussen door, er komen controle-methoden bij, zoals van de leerwinst of toegevoegde waarde. En terwijl het meten van de toegevoegde waarde in de V.S. intussen als een mislukte methode wordt beschouwd, onderzoekt de Onderwijsinspectie in Nederland momenteel of de methode kan worden ingezet. Van der Wateren hierover in zijn blog De verleidingen van toegevoegde waarde:

“Er lijkt de laatste tijd in Nederland een gunstiger wind te waaien in het onderwijs, niet in de laatste plaats dankzij de publicatie van ‘Het Alternatief’ in 2013.
Dat blijkt onder andere uit de woorden van onze minister en staatssecretaris van Onderwijs en de nota Onderwijs 2032 van staatssecretaris Dekker, maar ook uit de notitie Samen Leren, die tot stand kwam in een samenwerking tussen negen onderwijsmensen en vijf Kamerleden van de twee regeringspartijen. Het ziet er dan ook naar uit dat leraren meer zeggenschap krijgen over de inhoud en de praktijk van het onderwijs.

Aan de andere kant zijn er plannen om juist de controle over de onderwijskwaliteit stevig in overheidshanden te houden.
De Onderwijsinspectie onderzoekt hoe leerwinst en toegevoegde waarde kunnen worden gemeten om daarmee scholen verantwoording af te laten leggen. Ruim 30 jaar ervaring met toegevoegde waarde in de VS roepen de vraag op of dat een goed idee is.

Het ligt erg voor de hand. Als je als beleidsmaker of bestuurder wilt weten hoe goed een docent is, of een school, kijk je naar de cijfers. Je kijkt hoeveel kinderen overgaan en blijven zitten, je bekijkt de cijfers op het overgangsrapport, de Cito-scores, in- en uitstroom, aantal geslaagden voor het eindexamen, gemiddelde examencijfers. Maar aan die ruwe cijfers zitten allerlei nadelen.

Een betere benadering is meten hoe bij verschillende leraren de cijfers vooruit of achteruit gaan. Dat is dan de bijdrage van een leraar aan de ontwikkeling van een kind, de ‘toegevoegde waarde’, en daar kun je zo’n leraar dan op afrekenen. Door toegevoegde waarde te meten denkt de overheid een objectief meetinstrument te hebben waarmee ze de kwaliteit van leraren en scholen kan controleren. Althans, dat wordt aangenomen en dat is de verleiding waaraan beleidsmakers blootstaan.

Economische bril

Ondanks alle positieve geluiden wordt er nog steeds voornamelijk door een economische bril naar het onderwijs gekeken. Zo lezen we in allerlei beleidsnota’s – en tot mijn teleurstelling ook in de eerste versie van ‘Samen Leren’ – dat het Nederlandse onderwijs tot de beste onderwijssystemen van de wereld moet gaan horen, dat het onderwijs belangrijk is voor de economische concurrentiepositie op de wereldmarkt, dat het onderwijs mensen moet voorbereiden op de arbeidsmarkt en belangrijk is voor het Nederlandse bedrijfsleven. Hoofdstuk 9 van het rapport ‘Naar een lerende economie’ van de Wetenschappelijke Raad voor het Regeringsbeleid begint meteen al goed:

Het verdienvermogen in Nederland is op verschillende manieren afhankelijk van de manier waarop het onderwijs vorm krijgt.

Andere aanwijzingen voor die economische bril zijn bijvoorbeeld opbrengstgericht werken, de sterke nadruk op meetbare prestaties en dan met name in rekenen, wiskunde en taal, en beter scoren op de PISA- en andere ranglijsten. Het idee ‘levenlang leren’ wordt vaak in een economische context getrokken; ‘life-long learners’ zijn immers de ideale, flexibele werknemers. Maar ook de eis dat er alleen nog excellente leraren en ‘toppers’ voor de klas mogen (‘Samen Leren’) geeft blijk van een economische blik op het onderwijs.

De begrippen leerwinst en toegevoegde waarde zijn ook zulke economische termen die naar het onderwijs zijn overgewaaid. Toegevoegde waarde kwamen we bijvoorbeeld tegen in de scholenonderzoeken door prof. Jaap Dronkers die De Volkskrant jaarlijks publiceerde. Over die scholenlijstjes schreef ik kritisch hier en in ‘Het Alternatief’ (van der Wateren, 2013).

Op de site van de Onderwijsinspectie (Pilot Leerwinst en toegevoegde waarde) staat:

Onder toegevoegde waarde verstaan we de bijdrage van de school aan de ontwikkeling (de leerwinst) van leerlingen. Het gaat hierbij dus om dat deel dat met enige zekerheid aan de school kan worden toegeschreven.

Die tweede zin is hierbij cruciaal. Het gaat om “enige zekerheid”. Dat is nu precies waardoor toegevoegde waarde in de VS zwaar in diskrediet is geraakt.

Afrekenen

De Onderwijsinspectie ziet twee doelen voor het gebruik van leerwinst en toegevoegde waarde, het schoolverbeteringsperspectief en het accountability-perspectief. Het eerste veronderstelt dat het bepalen van leerwinst en toegevoegde waarde een hulpmiddel kan zijn voor scholen om zich te verbeteren. Het tweede veronderstelt dat toegevoegde waarde een eerlijk, betrouwbaar en stabiel hulpmiddel is voor scholen om rekenschap en verantwoording af te leggen (accountability). Aan de hand van ervaringen en wetenschappelijk onderzoek in de VS sinds de jaren ’80 wil ik deze twee veronderstellingen tegen het licht houden.

Lees de hele blog van Dick van der Wateren, waarin hij aan het slot schrijft dat de ervaringen in de V.S. laten zien dat het blindelings toepassen van toegevoegde-waardemodellen rampzalige gevolgen kan hebben, voor scholen, individuele leraren en daarmee uiteindelijk voor de leerlingen: “Laten we van die ervaringen leren”: De verleidingen van toegevoegde waarde, door Dick van der Wateren, Blogcollectief Onderzoek Onderwijs, 10 januari 2015: http://onderzoekonderwijs.net