Redactie Beroepseer

Bijna 2000 ambtenaren vulden een enquête van vakbond FNV in die ging over pesten, intimidatie en discriminatie bij het Ministerie van Justitie en Veiligheid. De werkvloer bleek niet veilig op het ministerie. Het onderzoek is uitgezet op 22 april 2024 en op 21 mei 2024 beëindigd. Ongeveer de helft van de invullers zegt in het afgelopen jaar te maken te hebben gehad met grensoverschrijdend gedrag.

David Schreuders, bestuurder van FNV Overheid, noemt de uitkomst van het onderzoek “buitengewoon zorgelijk, maar helaas geen verrassing”. In februari bleek uit onderzoek van de FNV bij het ministerie van Volksgezondheid, Welzijn en Sport ook al dat de werkvloer onvoldoende veilig was. Schreuders: “De problemen op JenV lijken op die bij VWS. Veel te veel werknemers hebben te maken met pesten, intimidatie, discriminatie en andere vormen van ongewenst gedrag. Het beleid en de mogelijkheden om zulk gedrag aan te pakken schieten in de praktijk tekort”.

Grensoverschrijdend gedrag

40% van de ambtenaren die de enquête invulden vindt dat mensen op het ministerie niet gelijk behandeld worden qua geslacht, leeftijd of achtergrond. 74% van de ambtenaren voelt zich niet ondersteund door hun organisatie na een ervaring van grensoverschrijdend gedrag. 87% van het grensoverschrijdend gedrag is intern.

Onder grensoverschrijdend gedrag wordt verstaan:

• Pesten, bijvoorbeeld buitensluiten, vernederen
• Intimidatie, bijvoorbeeld schelden of bedreigen
• Seksuele intimidatie of seksueel geweld, bijvoorbeeld ongewenste aanrakingen of opmerkingen, aanranding, verkrachting
• Discriminatie, bijvoorbeeld op grond van je afkomst, leeftijd of seksuele gerichtheid
• Lichamelijk agressie, bijvoorbeeld slaan, schoppen

In bijna de helft van de ervaringen is een directielid of leidinggevende de bron van zulk gedrag. Een kwart van de JenV-ambtenaren overweegt van werkgever te veranderen vanwege de omgangsnormen.

Het zwijgen opgelegd

Schreuders: “De resultaten van dit onderzoek schetsen bepaald geen goed beeld en baren de FNV zorgen. Het is wel duidelijk dat de plannen die het ministerie heeft om de werksfeer en sociale veiligheid te verbeteren in de praktijk nog veel te weinig effect hebben. Daarnaast zien we opnieuw, net als bij VWS, dat werknemers die melding maken van incidenten door hun managers het zwijgen wordt opgelegd. Dat is absoluut onacceptabel. Er is echt een cultuuromslag nodig”.

Tien aanbevelingen

De FNV roept de landelijke politiek opnieuw op ervoor te zorgen dat de Rijksoverheid goed werkgeverschap waarmaakt. Bovendien doet de vakbond tien aanbevelingen aan JenV om grensoverschrijdend gedrag aan te pakken, te weten:

1. Een cultuuromslag is noodzakelijk. Alle leidinggevenden zouden geschoold moeten worden in het creëren van een veilige werksfeer en in het effectief optreden als grensoverschrijdend gedrag zich voordoet.
2. Breng de risico’s van grensoverschrijdend gedrag in kaart in de Risico-inventarisatie en evaluatie (RI&E) en neem maatregelen om deze zoveel mogelijk bij de bron aan te pakken in het Plan van Aanpak (dit is een wettelijke verplichting uit de Arbowet).
3. Leidinggevenden (van hoog tot laag) die onveiligheid veroorzaken en in stand houden zouden vervangen moeten worden.
4. Zorg dat er een gedragscode is, die met de werknemers op de werkvloer wordt opgesteld, zorg voor commitment hiervoor en zorg voor helder sanctiebeleid: wat zijn de gevolgen van het overschrijden van de gedragsregels?
5. Zorg voor betere bekendheid en toegankelijkheid van met name de ombudsfunctionaris en integriteitscommissie.
6. Een training zelfmoordpreventie (113 academie) voor alle leidinggevenden, HRM, OR, preventiemedewerkers, vertrouwenspersonen, maatschappelijk werkers et cetera.
7. Geef regelmatig voorlichting over dit onderwerp en zorg dat het voorlichtingsmateriaal altijd en op meerdere wijzen beschikbaar is.
8. Neem werkenden die melding maken van grensoverschrijdend gedrag altijd serieus en bied hun een luisterend oor en zorg voor effectieve opvolging van de melding. Zorg dat mensen ook terecht kunnen bij andere onderdelen van de organisatie, als ze dat niet kunnen of durven in hun eigen onderdeel.
9. Stop met werknemers die grensoverschrijdend gedrag meemaken het zwijgen op te leggen; het vastleggen hiervan in een vaststellingsovereenkomst zou verboden moeten worden.
10. Bied alle werknemers een omstanderstraining aan.

De FNV gaat in de laatste week van juni 2024 over deze aanbevelingen in gesprek met de ambtelijke top van het ministerie.

Downloaden onderzoeksrapport Sociale veiligheid bij het Ministrie van Justitie en Veiligheid, FNV, juni 2024: www.fnv.nl/

Pesten, intimidatie, discriminatie: FNV brengt grensoverschrijdend gedrag bij ministerie JenV in kaart, door Lennart Rietman, 20 juni 2024: www.fnv.nl

Rapport Grensoverschrijdend gedrag: Horen, zien en zwijgen – Omgangsnormen op de werkvloer, FNV, oktober 2023: www.fnv.nl/

Dinsdag 25 juni 2024 actie in Den Haag voor een veilige werkplek

De Nederlandse overheid vindt dat extra wetgeving niet nodig is om mensen op en rond het werk te beschermen. Dit terwijl de werkvloer voor veel mensen geen veilige plek is. De FNV gaat daarom op dinsdag 25 juni 2024 actievoeren in Den Haag. Om 10.00 uur op het Anna van Buerenplein in Den Haag.

Drie ministeries kregen een brevet van wantrouwen uitgereikt door Rechtbank Midden-Nederland. Op 11 juni 2024 is de op 27 mei 2024 gedane uitspraak van Rechtbank Midden-Nederland bekendgemaakt betreffende een zaak over een Woo/Wob-verzoek^*), ingediend door een tot nu toe onbekende burger. Deze eist dat conceptstukken openbaar worden gemaakt. Een verzoek daartoe werd al in 2021 ingediend bij de ministeries van Algemene Zaken, Binnenlandse Zaken en Economische Zaken.
Met deze uitspraak geeft de rechter het signaal af dat het het transparantiebeleid van de overheid niet deugt.

Het gaat om documenten in conceptversie van de kabinetsreactie op het eindrapport Ongekend onrecht van de Parlementaire ondervragingscommissie Kinderopvangtoeslag (POK) dat op 17 december 2020 is gepresenteerd. Het verslag is gebaseerd op de openbare verhoren die in november van dat jaar plaatsvonden en het onderzoek dat daaraan vooraf ging. Bij de verhoren van de POK speelde de afwezigheid en onvindbaarheid van cruciale documenten een prominente rol. Ook in de kabinetsreactie na het aftreden van Rutte-III op 10 januari 2022 was de toezegging om voortaan meer persoonlijke beleidsopvattingen openbaar te maken een in het oog springend onderdeel.

SPOON – expertisecentrum voor Woo-verzoeken – is opgetogen over de uitspraak van de rechter en besteedt er uitgebreid aandacht aan op de website: “Een waanzinnig vonnis, dat de een na de andere scherp onderbouwde tik uitdeelt aan de manier waarop ministers uitvoering geven aan de Woo … Een uitspraak die vraagt om diepgaande bespreking”.

Passages uit de analyse van SPOON

     «Binnenlandse Zaken, dat nota bene stelselverantwoordelijk is voor de Woo, krijgt van de rechtbank een ongemeen stevige veeg uit de pan, evenals Algemene Zaken, het ministerie van premier Rutte: de opstelling en werkwijze van beide ministeries getuigen ‘van een aan weigerachtigheid grenzende weerstand tegen openbaarmaking’.

Hoe komt de rechtbank tot dit vernietigende oordeel? Dat heeft alles te maken met de wijze waarop de ministeries in de beoordeling van de Woo-verzoeken zijn omgegaan met de informatie in conceptversies en andere voorbereidende stukken. Concepten zijn inmiddels een stokpaardje voor SPOON en deze uitspraak toont maar weer eens aan waarom dat terecht is. In dit geval stond er belangrijke informatie in die de eindversie niet had gehaald en volgens de rechter onterecht is geweigerd.

Alvorens een oordeel te geven merkt de rechter op dat het nieuwe artikel 5.2 Woo wel degelijk is aangescherpt ten opzichte van het oude artikel 11 Wob. Het doel van het nieuwe artikel is om ‘onterechte aanmerking als persoonlijke beleidsopvatting’ tegen te gaan. ‘Naarmate er sprake is van meer objectieve informatie in een document, zal er dus minder snel sprake zijn van persoonlijke beleidsopvattingen. Hiertoe is de definitie aangescherpt.’

De vijf conceptdocumenten waar het in deze zaak om draait zijn bedoeld geweest om tussen de drie betrokken ministeries tot afstemming te komen over de inhoud van de kabinetsreactie. De rechtbank treft hierin, anders dan de ministeries hebben beweerd, wel degelijk ook objectieve informatie aan, die de definitieve versie niet heeft gehaald, en dus openbaar had moeten worden.
Tot zover niet zo bijzonder, dit zien we regelmatig.

Genoemde bewering dat de concepten per passage waren beoordeeld terwijl dit helemaal niet zo was, inspireert de rechtbank tot de hardste woorden voor de ministeries. Die onwaarheid volgde ook nog eens op ‘de aanvankelijke weigering van de minister van Algemene Zaken’ om de concepten zelfs maar te inventariseren. Dit getuigt ‘van een aan weigerachtigheid grenzende weerstand tegen openbaarmaking’. Het gaat hier dus om premier Mark Rutte, die na het toeslagenschandaal een open overheid beloofde.

Direct openbaar ermee

Na al deze gedurfde onderdelen van de uitspraak, komt er nog een uitsmijter: de objectieve passages en de bullet points met ‘objectieve’ persoonlijke beleidsopvattingen moeten zonder nieuwe beoordeling door de ministeries openbaar worden gemaakt. De rechtbank ‘ziet zich onder deze uitzonderlijke omstandigheden genoodzaakt om de ministers niet nogmaals in de gelegenheid te stellen om op de bezwaren van eiser te beslissen.’ Een ultiem brevet van wantrouwen voor de drie ministeries.

Gevolgen van de uitspraak

Het mag duidelijk zijn dat deze uitspraak een stevige overwinning betekent voor Woo-verzoekers die maar blijven aanlopen tegen het bijna stelselmatig weigeren van (vermeende) persoonlijke beleidsopvattingen, op basis van zowel 5.2 als de i-grond.

Beoordeling van informatie aan de hand van artikel 5.2 wordt er voor bestuursorganen niet makkelijker op. Wanneer sprake is van belangrijke maatschappelijke kwesties zullen zij veel grondiger en concreter moeten gaan motiveren. Daarbij zullen zij veel dichter moeten blijven bij waar de bescherming van persoonlijke beleidsopvattingen voor bedoeld is: bescherming van de persoon van de ambtenaar, niet van wat politiek opportuun is voor de bestuurder of de organisatie.

Blijft natuurlijk wel de vraag of de drie betrokken ministeries het er nu bij laten zitten en wat de Raad van State bij een eventueel hoger beroep van deze uitspraak heel laat».

Kortom, bij belangrijke maatschappelijke kwesties wordt het ministeries na 13 juni 2024 moeilijker gemaakt te bepalen welke passages in documenten zwartgelakt worden. De politieke doctrine van geheimhouding ‘openbare informatie’ heeft zijn tijd gehad.

Twee tips van SPOON

Tip 1: Het is dus belangrijk voor Woo-verzoekers om, waar dat aan de orde is, het maatschappelijke belang van het onderwerp te onderbouwen, een les die ook in andere uitspraken al zichtbaar werd.

Tip 2: Het is tevens een aanmoediging om expliciet beoordeling per passage te blijven eisen en geen genoegen te nemen met algemeen geformuleerde motiveringen om bepaalde categorieën stukken (zoals concepten) integraal te weigeren.

Lees het hele commentaar van SPOON, ‘Weigerachtige’ ministeries moeten conceptplannen openbaar maken – Jurisprudentieblog 14: https://expertisecentrumspoon.nl/

Uitspraken, de Rechtspraak: https://uitspraken.rechtspraak.nl/details?id=ECLI:NL:RBMNE:2024:3285

Eindverslag onderzoek kinderopvangtoeslag gepresenteerd: ‘Ongekend onrecht’, Blogs Beroepseer, 18 december 2020: https://beroepseer.nl

Noot
_*) De Wet open overheid (Woo) regelt het recht op informatie over alles wat de overheid doet. Het is de opvolger van de Wet openbaarheid van bestuur (Wob). De Woo is bedoeld om overheden transparanter te maken. www.rijksoverheid.nl/onder

U P D A T E

Proefproces in aantocht om Woo-drempel, door Wouter Boonstra, Binnenlands Bestuur, 18 juni 2024: www.binnenlandsbestuur.nl

Afbeelding bovenaan: Zwartgelakte pagina’s van toeslagendossiers

Op 10 juni 2024 overhandigde de Staatscommissie rechtsstaat haar adviesrapport De gebroken belofte van de rechtsstaat aan burgers, en aan regering, parlement en rechtspraak. De staatscommissie had opdracht om vanuit het perspectief van de burger het functioneren van de rechtsstaat te analyseren, en voorstellen te doen voor versterking ervan.

De staatscommissie heeft onderzoek gedaan naar het functioneren van de rechtsstaat. Daarbij is gekeken naar het functioneren van de wetgevende, uitvoerende en rechtsprekende machten afzonderlijk en naar de onderlinge wisselwerking. Vanuit burgerperspectief stond de burger en zijn relatie met de rechtsstatelijke instituties centraal in het onderzoek. Een goede bescherming van burgers tegen besluiten van de overheid en effectieve rechtsbescherming van burgers waren daarbij belangrijke aandachtspunten.

De gebroken belofte van de rechtsstaat – tien voorstellen ter verbetering

De belofte van de rechtsstaat wordt voor een aanzienlijke groep burgers niet ingelost. Dit is het gevolg van politieke besluitvorming of het uitblijven ervan. Te vaak is de rechtsstaat niet leidend in het handelen van politici, bestuurders en medewerkers van de overheid. De overheid is te ingewikkeld geworden en de rechtsbescherming schiet tekort. Het is aan het parlement en de regering om tempo te maken met het repareren van de rechtsstaat.

De rechtsstaat vraagt permanent onderhoud. De komende jaren zijn doortastende juridische en politiek-bestuurlijke maatregelen nodig tegen de verwaarlozing van de rechtsstaat voor burgers in een kwetsbare positie. Die maatregelen moeten de belofte van de rechtsstaat ook voor hen inlossen. Hiertoe doet de Staatscommissie rechtsstaat – vanuit burgerperspectief – tien voorstellen aan het parlement, de regering, de rechtsprekende macht en overheidsorganisaties met burgercontact.

Het onderhouden van de rechtsstaat is niet gratis. En het kost ook geld om te herstellen wat er mis is gegaan. Een goed functionerende rechtsstaat voor iedereen vereist dus financiële investeringen. Bijvoorbeeld in een betere toegang van de burger tot het recht. In beter contact tussen burger en overheid. En in een sterkere rechtsstatelijke cultuur.

Downloaden De gebroken belofte van de rechtsstaat, Staatscommissie rechtsstaat, juni 2024: https://beroepseer.nl

Downloaden achtergronddocument rapport De gebroken belofte van de rechtsstaat, Staatscommissie rechtsstaat, juni 2024: https://beroepseer.nl

Bericht Adviesrapport De gebroken belofte van de rechtsstaat, Staatsscommissie rechtsstaat, 10 juni 2024: www.staatscommissierechtsstaat.nl/onderwerpen/rapport

Bericht  De gebroken belofte van de rechtsstaat – tien verbetervoorstellen met oog voor de burger, Staatscommissie rechtstaat, 10 juni 2024: www.staatscommissierechtsstaat.nl

Brieven aan de Staatscommissie rechtsstaat. Werkt de rechtsstaat in Nederland goed? Lukt het burgers goed te beschermen?, Blogs Beroepseer, 22 augustus 2023: https://beroepseer.nl/blogs

Hieronder video met de belangrijkste bevindingen uit het rapport van de staatscommissie.