Rechtsstatelijke sluiproutes en spookrijden

In mijn vorige blogs ben ik ingegaan op de vraag hoe een nieuw rechtsstatelijk narratief zou kunnen luiden. Ik kwam niet erg ver. Actieve inzet voor de grondrechten. Een overheid die verschillen in cultuur, belangen en geaardheid overbrugt. Burgers die de maatschappelijke verdraagzaamheid kunnen opbrengen die daarvoor nodig is.
De zwakte van dat narratief is dat het zo vanzelfsprekend lijkt. Dat is wellicht één van de oorzaken dat met de rechtsstaat nogal eens achteloos wordt omgegaan, óók door hen die oprecht staan voor het behoud ervan. Je merkt pas wat de rechtsstaat je waard is als je zelf in je bestaan of je vrijheden wordt beperkt.

In het hoofdlijnenakkoord staat dat de daarin deelnemende partijen geen initiatief zullen nemen om de grondrechten zoals die nu in de grondwet geregeld zijn te veranderen. Kan die passage ons wel geruststellen? Formeel gesproken wel, dit kabinet zal denk ik niet aan die 23 regels in de Grondwet komen. Het NSC deel van het nieuwe kabinet en de fractie in de Tweede Kamer zal hier op toezien, en de beoogde nieuwe premier Dick Schoof zal het ook als zijn taak zien: binnen de regels blijven. Maar het kabinet noch haar recht geaarde premier kan verhinderen dat er in en buiten het parlement stemming gemaakt wordt tegen de beginselen en waarden die ten grondslag liggen aan de rechtsstaat. Enkele hoofdlijnen in het akkoord lokken daartoe uit.

Rechtsstatelijke sluiproutes
Hoewel het non discriminatieverbod volgens art. 1 van de Grondwet geldt voor “allen die zich in Nederland bevinden”, kun je  volgens het hoofdlijnenakkoord humanitaire en juridische grondbeginselen aan je laars lappen als het over asielzoekers gaat. Daar hoef je artikel 1 niet voor te veranderen. Bij de zwakste groepen – en vooral bij de asielzoekers die als het ware nog aan de rand van onze samenleving staan – kan het knagen aan de rechtsstaat beginnen, dat is politiek het veiligst. Volgens oud recept worden eufemismen gebruikt om de mensonterende maatregelen voor deze groepen aanvaardbaar te maken. Met de ‘asielbeslisstop’ wordt het recht op opvang beperkt en sterk ‘versoberd’. Mobiele telefoons van asielzoekers mogen worden uitgelezen. En de oordeelsvorming of iemand aan de asielvoorwaarden voldoet moet zo worden ingericht dat “de inwilligingspercentages (dalen) van boven naar onder het Europees gemiddelde”. Hier wordt dus het individueel recht op asiel ondergeschikt gemaakt aan de vooral bepaalde getalsmatige uitkomst. Zullen de ambtenaren binnen  de IND – waar de beoogd premier ooit de leiding had – hier effectieve tegenspraak kunnen leveren? En de rechter,  normaal gesproken zou ook die hier toch een stokje voor steken?
Als ook de rechtsbijstand voor asielzoekers wordt beperkt  zoals dit hoofdlijnenakkoord dat wil, wordt deze rechtsstatelijke sluiproute wellicht begaanbaar?

Deze rechtsstatelijke sluiproute voor de beperking van asiel is politiek redelijk veilig omdat een groot deel van de kiezers een beperking van migratie wil. Om die migratie in de grip te krijgen is beleid nodig dat consequenties heeft voor diverse bedrijfstakken en de economie, en die consequenties worden door de betreffende politieke leiders niet getoond,  laat staan afgewogen. Om die sluiproutes te dichten heb je alerte en professionele ambtenaren nodig die daar intern ten behoeve van de politieke beslissers grote waarschuwingsborden plaatsen.¹⁾
Maar ook burgers en politici die naar andere wegen zoeken om enerzijds de voorzieningen en anderzijds het draagvlak voor asielopvang beter in balans te krijgen. Remkes geeft hier een schot voor de boeg. Hij waarschuwt in een vraaggesprek in Trouw dat het kabinet mag proberen ruimte te vinden op Europees niveau (op het terrein van klimaat en natuur en asiel bijvoorbeeld) maar dat de rechter de rechtsstatelijke grenzen bewaart en “niet de schuld (mag) krijgen van onwelgevallige uitspraken”.²⁾

Rechtsstatelijk spookrijden
Ook in een rechtsstaat mag je grenzen stellen aan migratie en mag je beleid ontwikkelen om meer grip op asiel te krijgen. Maar de rechtsstaat is meer dan een set van regels, ze berust op een aantal universele grondbeginselen die zich in de loop der tijd in onze beschaving hebben gevormd. Universeel in ieder geval in die zin dat de rechtsstaat een vorm van samenleven en besturen wil mogelijk maken voor mensen met verschillende culturele en religieuze achtergronden. Daarom raken leuzen als “eigen volk eerst”, en “Nederland voor de Nederlanders” de rechtsstaat frontaal. Ook als de regels (nog) in stand blijven. Deze leuzen verkondigen zie ik als spookrijden tegen de rechtsstaat. Dat geldt ook voor het vooropstellen van de eigen godsdienst en het afdoen van andere als ‘een ideologie’ of als een dwaalleer.
Het was dit idee of een door xenofobie veroorzaakte blinde vlek in haar historisch besef die mevr. Mona Keijzer – beoogd vice-premier – op vrijdag 17 mei 2024 in het programma Sophie&Jeroen bracht tot haar toelichting op de volgende passage in het hoofdlijnenakkoord: “Inburgering omvat kennis over de Holocaust en de slachtoffers daarvan”. Zij stelde dat dit in het inburgeringsprogramma nodig is  “omdat antisemitisme bijna een onderdeel is van het islamitisch geloof”.³⁾ Tja, dat zal een bijzonder welkom zijn voor de migranten uit islamitische landen. Ik zie drie lessen voor me.
In les 1 leren  de migranten dat ze in een christelijk Europa zijn aangekomen waar nog geen mensenleven geleden zes miljoen joden zijn vermoord. In Nederland is toen drie kwart van onze Joodse gemeenschap vernietigd.
In les 2 maakt het christelijke Nederland aan haar toekomstige islamitische medeburgers duidelijk hoe gevaarlijk het islamitisch antisemitisme is.
In les 3 leren de cursisten aan de hand van dit voorbeeld wat een gotspe is. Een begrip dat we hebben ontleend aan het Jiddisch en Hebreeuws en dat zoveel betekent als: een ongehoorde, onbeschaamde verdraaiing, een ongepaste brutaliteit.

Noten
¹⁾ Dat is al een beetje gedaan, niet alleen het CPB maar ook departementsambtenaren maken een weging van de plannen van een komend kabinet. Het NRC heeft op 31 mei op de voorpagina een lek gevonden in die ambtelijke stukken. “Interne analyse: coalitieakkoord bevat risico’s voor de grondrechten, klimaatdoelen en ‘gevaren voor de nationale veiligheid’.“
²⁾ Trouw dinsdag 21 mei 2024: “De VVD moet blaffen als de democratie onder druk komt”.
³⁾ Het is kennelijk een idee dat goed doordacht is binnen de BBB want eerder al (24 maart) had Caroline van der Plas in Op 1 verkondigd dat veel migranten komen uit landen waar jodenhaat “tot diep in hun ziel zit”.

Deze blog is deel 6 in de serie over een rechtsstatelijk onderwerp.

Deel 5: Een formatie die deformeert: https://beroepseer.nl/blogs/een-formatie-die-deformeert/
Deel 4: Wij en zij in de rechtsstaat: https://beroepseer.nl/blogs/wij-en-zij-in-de-rechtsstaat/
Deel 3: De ambtenaar in tijden van rechtsstatelijk vandalisme: https://beroepseer.nl/blogs/overheid/de-ambtenaar-in-tijden-van-rechtsstatelijk-vandalisme/
Deel 2: Ambtelijke tegenspraak past niet op een spandoek: https://beroepseer.nl/blogs/ambtelijke-tegenspraak-past-niet-op-een-spandoek/
Deel 1: Rechtsstaat: leren leven met onbehagen: https://beroepseer.nl/blogs/rechtsstaat-leren-leven-met-onbehagen/

Voorbij boos en achteloos. Rechtsstatelijk besef
als kompas voor overheid en burger, door Hans Wilmink:
https://beroepseer.nl