Wij en zij in de rechtsstaat

Het aantal mensen dat op partijen of kandidaten stemt die de rechtsstaat willen inperken neemt toe. Dat is niet alleen zo bij ons maar in een groeiend aantal landen. In de VS maakt Trump opnieuw grote kansen, hij lijkt een rolmodel voor hen die de rechtsstaat willen ondermijnen. Zijn die kiezers ook allemaal tegenstanders van de rechtsstatelijke beginselen? De interpretaties van de verkiezingsuitslag lopen op dat punt uiteen. Sommige stellen dat deze kiezers vooral hun onvrede uitten over hun blijvende achterstelling. Anderen wijzen op de vertrouwensbreuk die recentelijk onrechtsstatelijke gedrag van de overheid heeft teweeggebracht.
Dat zijn verklaringen die nog wel enige ruimte voor optimisme laten. Immers, aan die kiezers kan met beter en rechtvaardiger bestuur nieuw perspectief geboden worden. Maar er bereiken ons ook meer pessimistische geluiden. Die luiden dat men zich in de samenleving meer en meer verschanst in gescheiden culturele identiteiten. Een moderne samenleving gedijt met het bestaan van verschillende identiteiten, tenzij die te sterk als begrenzingen worden beleefd en moeilijk te overbruggen zijn. Als dat zo sterk wordt dat men die verbinding en overbrugging niet wil,  de eigen identiteit verabsoluteert en de andere identiteiten afwijst, dan kan een rechtsstatelijk ethos niet gedijen. Daartegen zullen de institutionele en juridische waarborgen voor de rechtsstaat moeilijk bestand zijn.

Wij en zij identiteiten: verleiding om te scheiden
Het Sociaal Cultureel Planburo (SCP) signaleerde enkele jaren geleden via haar Continu onderzoek burgerperspectieven (COB) dat de tegenstellingen in ons land moeilijker overbrugbaar worden omdat ze zich ontwikkelen in de richting van gescheiden leef- en denkwerelden. Zo hebben theoretisch opgeleide mensen en praktisch opgeleide mensen weinig contacten onderling; zij sturen hun kinderen veelal naar andere scholen en tussen beide groepen is er een groot verschil in denken over thema’s als globalisering en immigratie.¹⁾ In de VS krijgt die ontwikkeling door het twee partijenstelsel nog scherper vorm; de politieke verschillen vallen daar steeds meer samen met culturele verschillen.²⁾

Dit denken over, en dit beleven van de maatschappelijke werkelijkheid in termen van gescheiden identiteiten is geen nieuw verschijnsel. In zekere zin waren onze zuilen daar toch ook een voorbeeld van? Jesse Frederik stelt in De Correspondent dat de negatieve oordelen over (de rechten op verblijf) van minderheden ook in de jaren 70 van de vorige eeuw al dik gezaaid waren, maar dat de kiezers in de tegenwoordige tijd “meer gewicht toekennen aan hun culturele in plaats van hun economische voorkeuren”.³⁾ De rechts populistische partijen trekken die stemmen naar zich toe.
Dit laat de tegenstellingen in een nieuwe en scherpere vorm zien. Vanuit conservatieve hoek wordt die identiteitsbeleving vermengd met nationalistische en racistische elementen, in de aloude noties over ‘de Volksaard’ of ‘de ziel van de gemeenschap’. Die gaan ook nu weer gepaard met het aanwijzen van zondebokken of met de aandrang groepen uit te sluiten.
Kennelijk zien we in de VS nu ook in de progressieve hoek sterke staaltjes opkomen van identiteitsdenken en doen. Yascha Mounk⁴⁾ laat in zijn onlangs ook hier verschenen boek voorbeelden zien van wat hij noemt ‘progressief separatisme’; progressieven die ervoor pleiten dat een ieder zich sterk moet maken binnen de eigen groep, in en door zijn eigen culturele of raciale identiteit. Culturele eigenschappen van elkaar overnemen geldt in die kringen  als ongeoorloofde ‘culturele toe-eigening’. Het leidt er soms tot een pleidooi voor zwarte en witte scholen en voor overheidsbeleid dat zich richt op specifieke groepen.

Dit progressief separatisme van links inzetten tegen het nationalistisch identiteit denken van rechts?  Kan dat de weg naar de rechtsstaat veiliger maken? Zie ik het goed dat Peter Mertens dat bepleit, de ideoloog van de Belgische Partij van de Arbeid? In De Groene Amsterdammer lees ik zijn sociaal democratische basisstatement: “In heel de wereld van identiteiten – sommige objectief, andere subjectief – is sociaal- economische klasse de dominante en verbindende identiteit”.  Hij bepleit ‘een narratief’ dat daar eindeloos op hamert.⁵⁾ Gelukkig wijst zijn narratief geen zondebokken aan, of groepen die we moeten uitsluiten. De tegenstander is een beetje anoniem, dat is ‘het kapitaal’. Maar mensen gaan geen genoegen nemen met anonieme tegenstanders.  Daarom vertrouw ik dat narratief niet erg.

Rechtstaat: noodzaak om te verbinden
Ieder narratief dat vertrekt vanuit een sterke identificatie met de eigen groep en een desidentificatie met ‘de anderen’ is rechtstatelijk gezien een gevaarlijke weg.
Het is bijna een historische ervaringsregel: het begint bij ieder zijn eigen identiteit en ieder zijn eigen rechten, en het loopt niet zelden uit op uitsluiting.⁶⁾

Het is ook filosofisch gezien een valkuil: ieder zijn eigen waarheid, kennis wordt gereduceerd tot een (groeps)mening. Het betekent het opgeven van diversiteit, het loslaten van universele waarden en het veronachtzamen van beginselen die aansporen om verschillende identiteiten te overbruggen of te verbinden.

In een interview voor De Correspondent zegt Jan Pronk: “De rechtsstatelijke waarden op internationaal niveau zijn eigenlijk uit nood(zaak) geboren, na de grove schendingen van de medemenselijkheid die vanuit het westen zijn geïnitieerd met kolonialisme, twee wereldoorlogen, holocaust, vernietigingswapens”.⁷⁾
De hier geschetste tendens tot eenzijdige identificatie met de eigen groep en desidentificatie met ‘de anderen’ laat zien hoe groot de nood en de noodzaak is, ook op nationaal niveau.  Nog steeds. Opnieuw.
Het wordt tijd dat we de geschetste terugval op eng geestige tribalistische neigingen het hoofd bieden door wat Tjeenk Willink noemt ‘groter denken’.
Voor de publieke belangen op de lange termijn is een groter denken nodig – ook van de politiek – dat breder kijkt dan het belang van de eigen achterban en verder dan de kortere termijn. Dat zal zeker spanningen en conflicten met zich meebrengen. Maar het kan concreet maken dat juist  de combinatie en het overbruggen van de verschillende identiteiten nieuwe kansen schept en grote vooruitgang kan brengen. Dát is het rechtsstatelijk narratief dat politieke inkleuring behoeft. Hebben we dan nog een klassenstrijd nodig om onze werkers meer zekerheden te bieden op inkomen, huizen, zorg en onderwijs?

Noten
¹⁾ SCP: continu onderzoeken burgerperspectieven.
²⁾ Onderzoek van Patric Egan aangehaald in Trouw.
www.trouw.nl/nieuws/polarisatie-in-de-vs-waar-houdt-dit-op~bac7a4ba
³⁾ Jesse Frederik in de Correspondent: Waarom de PVV zo groot werd (en nee, niet door geschrapte buslijnen, guur neoliberalisme of groeiende ongelijkheid) – De Correspondent
⁴⁾ Mounk, Yascha. (2023)De identiteitsval. Het gevaar van groepsindentiteit en het pad naar een gelijkwaardige democratie. Amsterdam, Spectrum.
⁵⁾ Ewald Engelen: Peter Mertens. De potentie van de onvrede. De Groene Amsterdammer 25-1-2024.
⁶⁾ Swaan, A. de (2015). Compartimenten van vernietiging. Over genocidale regimes en hun daders. Amsterdam: Prometheus Bert Bakker.
⁷⁾ https://decorrespondent.nl/15046/links-klaar-met-dat-geneuzel-vorm-een-groot-front-tegen-extreemrechts-aldus-oud-minister-pronk/817baae6-2cc5-0ae9-31cd-3a62ac9cbe88

Deze blog is deel 4 in de serie over een rechtsstatelijk onderwerp.

Deel 3: De ambtenaar in tijden van rechtsstatelijk vandalisme: https://beroepseer.nl/blogs/overheid/de-ambtenaar-in-tijden-van-rechtsstatelijk-vandalisme/
Deel 2: Ambtelijke tegenspraak past niet op een spandoek: https://beroepseer.nl/blogs/ambtelijke-tegenspraak-past-niet-op-een-spandoek/De
el 1: Rechtsstaat: leren leven met onbehagen: https://beroepseer.nl/blogs/rechtsstaat-leren-leven-met-onbehagen/

Voorbij boos en achteloos. Rechtsstatelijk besef als kompas voor overheid en burger, door Hans Wilmink: https://beroepseer.nl