Rechtsstaat: leren leven met onbehagen

In 2020 publiceerde Hans Wilmink het boek Voorbij boos en achteloos. Rechtsstatelijk besef als kompas voor overheid en burger. Veel inzichten daaruit zijn zeer actueel nu de rechtsstaat een brandende maatschappelijke en politieke kwestie is. Daarom is Hans Wilmink gevraagd in 2024 elke maand voor Beroepseer te schrijven over een actueel rechtsstatelijk thema.  Reacties zijn van harte welkom en kunt u onder de blog plaatsen.

Stemming maken?
Meerdere politieke partijen doen voorstellen die in strijd zijn met de grondwet.  Dat vergt aandacht, maar moeilijker te hanteren vind ik de groeiende stemmingmakerij die het vertrouwen in rechtsstatelijke beginselen aantast. Het is een stemmingmakerij die werkt, ook letterlijk, want het leverde veel stemmen op voor enkele  partijen. Een stemmingmakerij  die een gevoel van overrompeling wil oproepen met de stelling: “Nederland weer voor de Nederlanders”.  Waarbij minderheden worden neergezet als zondebokken: migranten krijgen de  schuld van het woningtekort en van de problemen in het onderwijs. Dat dit aantoonbaar onjuist is wordt niet aanvaard. De mars door de instituties van deze stemmingmakers is begonnen: er is iemand voorzitter van de Tweede Kamer geworden die zegt dat rechters niet onpartijdig zijn. Als hij daar op aangesproken wordt zegt hij: “Ik zat toen in een andere rol, in een andere functie”. Ja dat klopt. Hij was toen lid van de Tweede Kamer. En daar wordt hij juist geacht ervoor te zorgen dat rechters en hun uitspraken geen onderwerp van de politiek worden. Dat is onrechtsstatelijk handelen, neen erger: dat is ondermijning van de rechtsstaat.

Afstraffen
We moeten ons realiseren dat lang niet alle kiezers die op deze stemmingmakers gestemd hebben onrechtsstatelijke bedoelingen hebben.
Het zal zo zijn dat veel kiezers hun onvrede hebben willen uiten over de manier waarop de laatste kabinetten op een aantal terreinen hebben gefaald, ook in de omgang met burgers en boeren. Is het dan juist ook niet een teken van kracht van ons democratisch stelsel als die ontsporingen van het overheidsgezag door de kiezers worden afgestraft? Dat lijkt mij wel. Als dat het enige was konden we ook met groot optimisme werken aan een verbetering.

Onvrede en onbehagen
Maar ik zie nog een ander aspect. Er wordt misbruik gemaakt van het onbehagen dat de rechtsstaat onvermijdelijk met zich meebrengt.
Immers, de rechtsstaat vraagt veel van haar burgers.
Ze laat een verscheidenheid van opvattingen, leefstijlen en identiteiten toe.
Dat vergt veel verdraagzaamheid, elkaar de ruimte laten, geduld.
Daarbij voorziet de democratische rechtsstaat in procedures waarbij de overheid belangen zorgvuldig afweegt. Dat doet de overheid vaak niet goed, dat hebben de recente ‘affaires’ laten zien. Maar ook in die gevallen waarin de overheid daar juist wél goed in slaagt, is de uitkomst voor veel burgers moeilijk te verdragen. Immers, men krijgt vaak niet zijn zin, met moet soms offers brengen voor het publiek belang en men moet vaak inschikken omdat ook met minderheidsbelangen rekening werd gehouden. Dat roept onvrede op, het schept onbehagen.

Daarin ligt een voedingsbodem voor een verlangen naar een rechtsorde die gebaseerd is op de eenheid van alle burgers. De grote utopieën van extreem links tot extreem rechts hebben dat gemeen, die verheerlijking en beloften van eenheid. Het geldt voor de linkse utopie van de communistische arbeidersstaat en het geldt voor de rechtse utopieën die uitgaan van het principe ‘eigen volk eerst’, of beter gezegd: ‘alléén het eigen volk’. Het is een historische ervaringsregel dat die eenheid alleen bereikt kan worden door groepen uit te sluiten. Pogingen om een rechtsorde op zo’n utopie te grondvesten eindigden dan ook meestal in een dictatuur of in onrechtsstatelijk autoritair bestuur.

De nieuwe ambtseed
De nieuwe ambtseed is helder over de rol die de ambtenaar hierin geacht wordt te vervullen.¹⁾ De ambtenaar belooft:
“Ik werk in het algemeen belang voor onze samenleving en zet mij daar volledig voor in.” De toelichting gaat in op wie deel hebben aan die samenleving.

“De ambtenaar werkt binnen dit algemeen belang voor, ofwel ten dienste van de samenleving. Het begrip samenleving is flexibel en moet hier ruim worden opgevat. Het omvat Nederlanders en niet Nederlanders. Denk hierbij aan de inwoners van onze overzeese gebieden, Nederlanders die in het buitenland werken, wonen of verblijven, en niet-Nederlanders die in Nederland werken, wonen of verblijven.”

Drie perspectieven op de rechtstaat
Tegen de geschetste stemmingmakerij en openlijke of verborgen ondermijning van de rechtstaat kan tegenkracht worden gemobiliseerd, door bij de overheid én in de samenleving het besef te vergroten van de rechtsstatelijke beginselen en hun betekenis. Ik acht daarbij drie perspectieven van belang.
Allereerst het perspectief dat vertrekt vanuit de staatsrechtelijke beginselen,  in het bijzonder deze drie:  ook de overheid is aan de wet gebonden; de drie machten (wetgeving, bestuur en rechterlijke macht) opereren gescheiden en onafhankelijk van elkaar; en de burgers hebben vrijheidsrechten en sociale grondrechten.
Het gaat daarnaast over elementaire beginselen van beschaving waarin we de beginselen als rechtvaardigheid, gelijkwaardigheid, medemenselijkheid ook willen laten werken in het maatschappelijke en culturele leven.
Tenslotte is het kennisperspectief van belang: het besef van de waarde van betrouwbare en controleerbare methoden van kennisontwikkeling. Door de (sociale) media maar ook vaak in talkshows wordt gedaan alsof alle kennis slechts een mening is. Dat is ondermijnend. Niet alleen omdat het een  voedingsbodem biedt voor nep nieuws. Maar ook omdat het grote belemmeringen met zich meebrengt om tegenstellingen te overbruggen. Ik volg hier graag Rob Wijnberg die dit beschrijft als de kennis filosofische bom onder de bereidheid om samen te werken en vooruitgang te boeken.²⁾

Er komen spannende tijden aan, die ook van ambtenaren om extra zorgvuldigheid en alertheid vragen. Ik ga de komende periode iedere maand een stukje over de rechtsstaat en het rechtsstatelijke besef schrijven. Daarbij hanteer ik de drie genoemde perspectieven en sluit ik aan op de actualiteit. Ter bemoediging, ter inspiratie.

Hans Wilmink is socioloog, oud-ambtenaar en voortrekker van Stichting Beroepseer.

Noten
¹⁾ https://open.overheid.nl/documenten/ronl-64b3a7cef98cbb4993fd7ea1087965c0d0134ae5/pdf
²⁾ Weinberg, Rob (2023). Voor ieder wat waars. Hoe waarheid ons verdeelt en ons weer kan samenbrengen. De Correspondent.

Voorbij boos en achteloos. Rechtsstatelijk besef als kompas voor overheid en burger, door Hans Wilmink: https://beroepseer.nl