Hoe de filosofie van het geven beroepszeer kan verminderen

In de tweede aflevering van De Tussenruimte-serie Mens-zijn in een ontzielde systeemwereld vertelde Thijs Jansen aan Bas Mesters hoe een filosofie van het geven organisaties nieuw leven zou kunnen inblazen. Thijs Jansen is directeur en mede-oprichter van Stichting Beroepseer. Bas Mesters is journalist en programmamaker van De Tussenruimte, sociaal lab en podium voor onafhankelijk debat en dialoog in Den Haag.
Stichting Beroepseer komt op voor het belang van professionaliteit en publiceert regelmatig essays en bundels voor sectoren als onderwijs, gezondheidszorg, jeugdzorg, accountants, politie, wethouders, gemeentesecretarissen en ambtenaren. In oktober 2022 verscheen Het recht op ambtelijk vakmanschap. De Stichting is opgericht in 2006 naar aanleiding van de conferentie Van Beroepszeer naar Beroepseer. Hoe staan we er anno 2022 voor?

Jansen onderzoekt al jaren waarom er zoveel beroepszeer op de werkvloer is. En waarom professionals bijdragen aan beleid dat ze als individuele burger zouden afkeuren.
Mensen willen het goede, maar ze zien steeds minder hoe dat nog te bereiken. Hoe doe je het goede als je werkt voor een instantie die op tal van complexe dossiers vastloopt? Hoe kun je waarheid spreken in een organisatie die onder vuur ligt? Hoe voorkom je beroepszeer en bouw je aan beroepseer?

Je kunt ook je stem verheffen

Jansen: “Het beroepszeer is groter dan ooit. De ontzieling, het verlies aan passie, aan veiligheid voor en vertrouwen in professionals is erger dan ik het ooit zag in vijftien jaar. Dat heeft te maken met de samenleving die in toenemende mate bang is voor de toekomst en op zoek naar controle. Ook in de politiek speelt dit. De verdeeldheid en angst groeien. Het onderling vertrouwen neemt af. Terwijl er juist een enorme behoefte is aan vertrouwen weten we niet meer hoe het te geven”,

Mesters: Deze serie heet Mens-zijn in een ontzielde systeemwereld. Is de systeemwereld ontzield?

Jansen: “Bezieling heeft voor mij heel veel te maken met passie en zingeving. Dat vraagt om bijna instinctieve gerichtheid op iets moois. Iets moois maken en dat zien als een uitdaging en een bijdrage. Dat bezield bijdragen wordt steeds moeilijker nu heel veel bezielde professionals terecht zijn gekomen in een systeemwereld waar KPI’s^*), prestatie, en targets de boventoon voeren”.

Zie je al verzet tegen deze ontzieling?

“Ik denk dat de beroepseerbeweging op stoom is gekomen. Je kunt dit illustreren met de exit, voice en loyalty-theorie van Albert O. Hirschman. Er zijn drie manieren van acteren in een organisatie. Je kunt loyaal zijn en doen wat de baas wil. Dat is lang gebeurd. Maar als je je niet veilig voelt of je werk niet goed kunt doen, kun je ook je stem verheffen. Mensen die zich daarbij niet gehoord voelen, verlaten de organisatie en kiezen voor de exit. In 1996 was 3,7 procent van de werkenden ZZP’er, nu 16,6 procent. Dat was het gevolg van flexibiliseringsbeleid, maar het gaat ook steeds vaker om mensen die menen dat zij in die zelfstandige positie betere voorwaarden kunnen creëren voor het werk dat zij willen doen.
Daarnaast zie je ziekteverzuim stijgen, een hele verdrietige exit-optie. In de zorg is het verzuim het eerste kwartaal van dit jaar tot boven de 10 procent gestegen, hoger dan ooit. En in alle sectoren zien we een tekort aan personeel. Werkgevers vragen: Waar zijn al die mensen gebleven? Waar zijn ze naar toe? Maar de organisaties hebben de afgelopen tien, vijftien, twintig jaar echt niet goed gezorgd voor hun personeel. Logisch dus dat ze weg zijn en niet willen terug komen. Ze zijn op zoek naar plekken waar ze beter kunnen werken. Leidinggevende stellen vaak totaal irreële eisen aan de vakman. Dat verziekt de processen, dat leidt tot beroepszeer. Mensen worden vaak niet gesteund”.

De relatie-scheppende kracht van geven en wederkerigheid

Op zoek naar tegengif tegen beroepszeer en verwaarloosde, ontzielde organisaties deed Jansen inspiratie op bij de Franse antropoloog Marcel Mauss. Die schreef honderd jaar geleden een essay met als titel Essai sur le don, dat in het Engels is vertaald The gift. In deze antropologische studie van primitieve beschavingen en hoe zij tot vreedzame samenwerking kwamen, speelde de gift een grote rol bij het scheppen van duurzame relaties. In onze tijd van winstmaximalisatie, kostenbeperking, individualisme hebben we volgens Jansen de relatie-scheppende kracht van geven en wederkerigheid uit het oog verloren.

Waarom is deze filosofie van de gift belangrijk om naar een oplossing te komen?

“Geven vind ik een belangrijk en onderschat thema. Professionals geven nog heel veel in verwaarloosde organisaties, maar dat gebeurt op een eenzijdige wijze en heeft averechtse effecten. Je blijft maar geven aan de patiënten, je blijft maar geven aan de leerlingen, zonder jezelf te beschermen. Dat is een professioneel altruïsme waar heel veel mensen aan stuk gaan.

Interessant aan het essay van Mauss is dat hij geven niet positioneert als een altruïstisch geven, maar als een manier om een relatie op te bouwen, als iets wederkerigs. Als in een primitieve cultuur de ene groep met de andere groep in contact kwam, hing er een enorme spanning in de lucht. De vraag was: wordt dit vechten of een duurzame relatie? Wat je dan zag is dat de relatie werd geschapen doordat degene die op bezoek kwam enorm veel giften meenam en zo probeerde tot een relatie te komen”.

Vakmanschap centraal stellen

Jansens advies om het beroepszeer in publieke organisaties te bestrijden: “Leidinggevenden moeten meer dienend zijn en het vakmanschap van hun mensen centraal stellen. Uitvoerders moeten niet ondergeschikt maar gelijkgesteld worden met beleidsmakers. En individuele werknemers moeten zich organiseren: “Laat van je horen, kom in actie, neem niets voor zoete koek aan. Kies als het moet voor professionele obstructie”.

Hieronder video met het hele gesprek: De Tussenruimte: Thijs Jansen – Van beroepszeer naar beroepseer

Hoe de filosofie van het geven beroepszeer kan verminderen, door Bas Mesters, EMMA, 4 november 2022: https://www.emma.nl/artikelen/hoe-de-filosofie-van-het-geven-beroepszeer-kan-verminderen

De Tussenruimte is een initiatief van EMMA,  onderzoeks-, advies- en participatiebureau waar men zoekt naar oplossingen voor de maatschappelijke vraagstukken van vandaag en morgen.