Geert Kelchtermans kreeg in 2013 de opdracht van de Onderwijsraad een essay te schrijven over de ontwikkeling van de professionaliteit en de aard van de professionaliteit van leraren in de huidige onderwijspraktijk. Daarbij ging het vooral om de binnenkant van de professionaliteit van leraren, de kwaliteit van hun dagelijks handelen in de onderwijspraktijk en hun beroepshouding.

Een van Kelchtermans uitspraken: “Het fundamenteelste kenmerk van leraarschap, dat alle andere mede bepaalt betreft het relationele. De professionaliteit van leraren manifesteert zich per definitie in de relaties die zij aangaan met leerlingen. Maar ook met andere collega’s of de schoolleiding zijn relevant voor de ontwikkeling”.
Kelchtermans is hoogleraar aan de Katholieke Universiteit van Leuven waar hij hoofd is van het Centrum voor Onderwijsvernieuwing en de Ontwikkeling van Leraar en School.

Eind 2017 gaf Kelchtermans twee inspiratiesessies voor het Christelijke Onderwijzersverbond (COV) in Hasselt en Gent over ‘professioneel leraarschap’. De COV is met bijna 40.000 leden de grootste Vlaamse onderwijsvakbond voor het gesubsidieerd basisonderwijs. De sessies waren georganiseerd in voorbereiding op het COV-congres van november 2018.

De vijf elementen van leraarschap

Kelchtermans had het over de fundamentele spanning waarmee leraren moeten omgaan in hun praktijk: Aan de ene kant is het nodig om in concrete situaties doelgericht, planmatig en systematisch te handelen. Aan de andere kant is de pedagogische werkelijkheid complex en dynamisch. Dat komt omdat het in het onderwijs over mensen gaat en niet over dingen of producten. Bovendien kan een leraar nooit helemaal zeker weten of zijn inschatting of zijn oordeel helemaal terecht was. Dat kan alleen maar blijken uit de gevolgen.

Kelchtermans noemt vijf elementen die inzicht geven in wat het betekent leraar te zijn. Waaruit bestaat de specifieke professionaliteit van de leraar?

1. Leraren zijn mensen die per definitie in relatie staan tot anderen.

2. Men staat niet zomaar in een relatie. Men staat in een relatie van gedeelde verantwoordelijkheid. Er wordt van de leraar iets verwacht: antwoord geven aan de leerling.
De persoon van de leerkracht is ongelooflijk essentieel om te snappen wat leraarschap inhoudt. Elke leerkracht zal zeggen: ik heb mijn eigen stijl.
In het leraarschap en de professionaliteit van het leraarschap kun je geen onderscheid maken tussen wie je bent als persoon en je professionele bagage. Dat kleurt de manier waarop de leraar in zijn beroep staat.

3. Inzet van expertise, deskundigheid. Daarmee wordt bedoeld didactische kennis, vakinhoudelijke kennis, vakdidactische kennis. De hele know how waarmee je gestalte geeft aan het beroep.

4. Inzet van engagement. Expertise en engagement zijn de twee cruciale elementen in de praktijk van leraarschap. Met engagement wordt bedoeld dat je als persoon betrokken bent bij je werk. Dat het je iets kan schelen dat de kinderen iets leren of niet.

5. Kwetsbaarheid. Professioneel leraarschap wordt fundamenteel gekenmerkt door kwetsbaarheid. Niet als kenmerk van de persoon, maar als kenmerk van het beroep.
Expertise en engagement hangen samen met het feit dat wij doelgericht dingen proberen te bereiken. Tegelijkertijd houdt het werk van de leerkracht in dat hem of haar een aantal dingen overkomen: “Bijvoorbeeld wie er in uw klas zit. Dat overkomt u. Daar heeft u niet per se voor gekozen en dat is wederzijds”.
Dat geldt ook voor collega’s en directeuren. Die kwetsbaarheid wijst naar het feit dat er in die professionaliteit naast dat doelgerichte, intentionele, een dimensie is van dingen die de leraar overkomen en waarmee hij moet omgaan.

De drie bronnen van kwetsbaarheid

Er zijn drie belangrijke bronnen van kwetsbaarheid van de leraar.

A. Een aantal essentiële werkomstandigheden valt niet onder de controle van de leraar. De staat van het schoolgebouw bijvoorbeeld. Wie zitten er in de klas? Welke collega’s heeft men? En toch heeft wie er in de klas zit een ongelooflijke invloed op het werk van de leraar. Het bepaalt wat de leraar kan doen in de klas.

B. Je kunt nooit je eigen doelmatigheid bewijzen. Wel kun je als leerkracht van ‘s morgens tot ‘s avonds het beste van jezelf geven. De leerkracht weet ook nooit zeker of positieve resultaten zijn verdiensten zijn. Men kan dat niet bewijzen: “Dat is behoorlijk balen. Want de gemeenschappelijke, gefundeerde publieke opinie is: de leerling die op het einde van het jaar goede resultaten heeft, daarvan wordt gezegd dat ie goed gewerkt heeft. Flink zijn best gedaan, heette dat vroeger. En de leerling die het niet zo goed doet, daarvan wordt gezegd; hij heeft ook een beetje pech gehad met de leerkracht dit jaar”.
Internationaal is de huidige tendens dat de leraar wordt afgerekend op basis van de resultaten van de leerlingen. Hier zit volgens Kelchtermans een gedachte achter die helemaal niet klopt. Het zou makkelijk zijn als dat legitiem aangetoond kon worden, maar dat is niet zo.

C. De laatste, in zekere zin nog ergere bron van kwetsbaarheid is dat de leraar in de dagelijkse praktijk niet anders kan doen dan voortdurend de situatie inschatten, deze beoordelen en beslissen wat te gaan doen. Voor een aantal beslissingen neemt men tien seconden de tijd. Die beslissingen zijn nooit puur technisch.
Kelchtermans geeft ter illustratie een voorbeeld over zo’n situatie in de klas. Het toont heel duidelijk de kwetsbaarheid van het leraarschap aan.
Die derde vorm van kwetsbaarheid heeft te maken met het feit dat we voortdurend keuzes moeten maken, moeten oordelen en handelen. Voor het ‘handelen’ kunnen we vaak goede argumenten geven, maar die argumenten zijn nooit puur technisch, ze zijn altijd waardegebonden. Nodig is de bereidheid de dialoog aan te gaan en het advies aan de leraar is dan ook zijn argumenten te uiten en zich er niet makkelijk vanaf te maken met te zeggen: Zo is het en daarmee uit.

Samenvattend: Kwetsbaarheid is onderdeel van de professionaliteit van de leerkracht. Niet van de persoon, het gaat om het kenmerk van het beroep.

Twee houdingen

Volgens Kelchtermans zijn er twee houdingen jegens zijn beroep waaruit de leerkracht kan kiezen:

1. Flink zijn. De realiteit uithouden. Beseffen dat dat de misère is die men zichzelf heeft aangedaan door te kiezen voor dit beroep. Soms is het het beste gewoon te denken: oké. Bijt vervolgens op je tanden, even slikken en doorgaan.

2. De andere houding is omarmen en koesteren. Juist omdat men niet alles onder controle heeft. Juist omdat de leraar allerlei dingen overkomen, zijn er verrassingen mogelijk. De dingen kunnen ineens een sprong maken die men nooit had voorzien. Denk bijvoorbeeld aan het ongelooflijk magische moment van een leerling die geïnteresseerd raakt in een vak of een activiteit. Ineens is er een klik. Of een van de ouders die zegt: ‘Mijnheer, mevrouw ik weet niet wat u gedaan heeft, maar voor de eerste keer –  ze zit in de derde – gaat mijn dochter graag naar school. Merci daarvoor’.

Het koesteren van de kwetsbaarheid is dus ook het alert zijn op dat soort dingen.
Kelchtermans adviseert leraren hun ervaringen te delen met anderen en elkaar verhalen te vertellen over de eigen ervaringen. Hij zegt dat wat er dan gebeurt… “een ongelooflijk wetenschappelijke, onderbouwde activiteit is, namelijk het organiseren van gestructureerd delen van verhalen met elkaar. Omdat er in die verhalen, dames en heren, veel meer, veel krachtiger, veel zinniger dingen gezegd worden, dan u misschien zelf tot vandaag gedacht had”.

Zie ook het verslag: Inspiratiesessies: Droomwerk(en)in basisonderwijs, COV-Congres 2018: www.hetacv.be

Geert Kelchtermans over de professionaliteit van de leraar, Blogs Beroepseer, 8 april 2013: https://beroepseer.nl