De oplopende spanningen tussen de ambtenarij en de politiek maken de bundel Het recht op ambtelijk vakmanschap hoogst actueel. Voormalig topambtenaar Tjibbe Joustra spreekt over ‘verruwing’ van het krachtenspel tussen ambtenaren en ministers. Volgens Thijs Jansen is er meer aan de hand en zijn de problemen al langdurig in de maak. In een videogesprek met Ad Verbrugge bespreekt hij de spanningen en biedt hij inzicht in de verhouding tussen politiek en ambtenarij. Hoe keren we deze ontwikkeling?
Thijs Jansen is directeur van stichting Beroepseer en een van de redacteuren van Het recht op ambtelijk vakmanschap. Ad Verbrugge is initiatiefnemer van videoreeks en platform De Nieuwe Wereld dat wordt gemaakt i.s.m. Centrum Ethos aan de Vrije Universiteit en de Filosofische Hogeschool Nederland.

De spanningen

De spanningen traden naar buiten met de kwestie Arib. Eind september 2022 kwamen er berichten dat er anoniem klachten waren ingediend door de ambtelijke staf van de Tweede Kamer over het dominante, zelfs intimiderende gedrag van Khadija Arib, voorzitter van de Tweede Kamer in de periode 2016 – 2021. Arib zou voorzitter worden van een commissie waartegen de ambtenaren bezwaar maakten. Zijn anonieme klachten serieus te nemen? Iedereen ging zich ermee bemoeien, waarna Simone Roos, de griffier van de Tweede kamer, het presidium inschakelde, waar ook de politiek, de volksvertegenwoordigers, in zitten. Zo werd deze kwestie een politieke knoeiboel. Uiteindelijk is de hele ambtelijke top afgetreden. Dat was nog nooit gebeurd

In een brief van 15 november 2022 trokken vijftig leidinggevende ambtenaren hard aan de bel in een brief gericht aan de minister van Binnenlandse Zaken Bruins Slot, minister-president Rutte, secretaris-generaal van Algemene Zaken Buitendijk, en  directeur-generaal voor de Algemene Bestuursdienst De Klerck. Door de kwestie Arib worden de ambtenaren de politiek ingetrokken en en publique beschuldigd. In de brief wordt gevraagd de ambtenaren te respecteren in hun functie van onafhankelijke adviseur. Ambtenaren zijn deskundig, zij moeten kunnen zeggen wat ze vinden op basis van hun kennis en deskundigheid en moeten ook de politiek kunnen tegenspreken

Op de grondvesten doen schudden

Wat de ambtenaren hier hebben aangekaart is een toenemend probleem. Dat heeft de Toeslagenaffaire laten zien. Daar kreeg niet de Tweede Kamer, die het beleid had ingezet, de schuld van de wantoestanden. Veel topambtenaren hebben het veld moeten verlaten. Er werd gedreigd met ontslag. Er is onderzoek gedaan. Alle telefoongegevens zijn opgevraagd en onderzocht. Mensen zijn naar huis gestuurd en op non-actief gesteld.
De Toeslagenaffaire heeft het ambtenarenapparaat op de grondvesten doen schudden. Zij hadden het gevoel dat als er politieke onrust ontstaat  ze bij de kladden kunnen worden gepakt. Zij krijgen dan de schuld, en dat gaat door totdat men direct en concreet mensen kan aanwijzen die vervolgens in de publiciteit komen.

Een stukje geschiedenis

Het blijkt dat er niet alleen in het politieke landschap iets gaande is, maar eigenlijk binnen de hele overheidsorganisatie.
Hoe heeft het zover kunnen komen? Een stukje geschiedenis kan ons helpen meer inzicht te krijgen in de veranderende verhouding politiek – ambtenarij.
Het bestuur waarmee bedoeld wordt de ministers en de staatssecretarissen, het zittende kabinet en dus niet de Tweede Kamer, heeft het monopolie op ambtelijk vakmanschap in de rijksoverheid. In de jaren negentig is dat bestuur technocratisch geworden.
In de zuilenperiode had men een duidelijk bewustzijn van Nederland is divers, Nederland is gescheiden, we hebben allemaal vertegenwoordigers van groepen die elkaar onderling respecteren. De idee was: Met elkaar moeten we eruit komen. De inbreng van de verschillende groeperingen was duidelijk te onderscheiden.
Er kwam een omslag naar een technocratische politiek waar in toenemende mate het ideologische gedachtegoed een middel werd om beleid te rechtvaardigen. Het was niet zo van: wij hebben een gedachtegoed, vandaar uit willen we inbreng hebben in het landsbestuur. Nee, het ging steeds meer om: je moet de macht zien te krijgen. Het ging meer over aan de macht komen via alle middelen. Wie er dan aan de macht zit, maakt eigenlijk niet zo heel veel meer uit omdat het allemaal, wat ze nu noemen neo-liberaal beleid is.  Dat houdt bijvoorbeeld in meebuigen met de Europese integratie en de thema’s die we hebben zien voorbijkomen. Alles lijkt op elkaar. Er zijn geen grote verschillen tussen de kabinetten. De burger heeft dan ook het gevoel gehad de afgelopen decennia dat het allemaal niet zoveel meer uitmaakt op wie je stemt. Hiermee gaan ervaringen van diepe onmacht gepaard en haken mensen af.

De technocratie gaat gepaard met laten we het noemen een totalitaire houding. Zo van: Wij hebben de macht, wij draaien aan de knoppen en dan dulden we geen bemoeienis van anderen. Dat is een fundamentele onrechtstatelijke houding, die is begonnen in de jaren negentig.

Ten tijde van het kabinet Kok mochten ambtenaren niet meer zelfstandig in contact treden met Kamerleden. De Kamer mocht alleen vragen aan de minister stellen die ook weer antwoordde, niet de ambtenaren. Onder minister-president Kok is de uitwisseling tussen ambtenaren en Kamerleden gedwarsboomd. Dat is in feite een totalitaire aanpak, gecombineerd met een technocratisch beleid waarin steeds minder gevoel is voor grote maatschappelijke controversen. Het gevoel van grote maatschappelijke controversen is verdwenen.

Verstoken van noodzakelijke informatie

Een belangrijke weeffout is dat het recht op ambtelijk vakmanschap wordt gemonopoliseerd door de politieke bestuurders. Het gevolg daarvan is dat ambtenaren verstoken blijven van informatie die zij nodig hebben. De Kamer moet voortdurend smeken om informatie. (Pieter Omtzigt is daar een voorbeeld van). Hoe kom ik aan goede informatie? Het Kabinet heeft de informatie, maar als die het niet wil geven, dan krijgt de Kamer het niet. Hoe kan een Tweede Kamer beleid beoordelen als ze niet beschikken over de nodige feiten?

Een ander spoor

Na de Toeslagenaffaire is de muur tussen bestuur en ambtenarij ietsje lager geworden. Het kabinet stuurt nu voorbereidende stukken van de ambtenaren, soms voorzien van hun naam, als er een voorstel tot wetgeving wordt gedaan. Dan mag er in commissieverband af en toe met ambtenaren worden gesproken. Maar dat gaat nog lang niet ver genoeg.
Topambtenaren hebben het voortouw genomen de verhouding tussen politiek en ambtenarij op een ander spoor te zetten. Het Ministerie van Binnenlandse Zaken heeft een programma ontworpen over ambtelijk vakmanschap met verschillende deelprogramma’s, bijvoorbeeld: Dialoog & Ethiek, Loyale tegenspraak en Grenzeloos samenwerken. Er is gewerkt aan een nieuwe beroepscode, een gids voor ambtelijk vakmanschap met kernwaarden waarvoor de ambtenaar behoort te staan. Die programma’s zijn erop gericht de onafhankelijke, professionele positie van de ambtenaar te versterken. In het programma Dialoog & Ethiek kunnen ambtenaren over hun morele gewetensbezwaren of morele dilemma’s die ze hebben in de uitvoering van hun werk vrijuit spreken.

Luister verder naar het gesprek met Thijs Jansen, over:

• de basis van de rechtsstaat, rechtstatelijkheid, behoorlijk bestuur, de vier groepen die in gelijke mate recht hebben op ambtelijk vakmanschap: 1.  burgers; 2.  gekozen volksvertegenwoordigers;  3.  politieke bestuurders; 4. ambtenaren.
• hoe we weer naar een volwaardige rechtsstaat kunnen toegroeien waarin burgers weer vertrouwen kunnen hebben. Dat kan alleen als er een krachtenveld is. De krachten en machten zijn lamgelegd, en kunnen niet goed functioneren.
• tegenspraak honoreren. De onafhankelijke advisering moet recht worden gedaan. Er dient intern duidelijk verschil worden gemaakt tussen een politiek besluit en de ambtelijk voorbereiding. Het kan niet zo zijn dat politieke loopjongens en -meisjes van de minister ambtenaren kunnen opbellen en zeggen: de minister wil dit gewoon. De politiek assistent, een functie die de laatste tijd tot een soort koninkrijkje binnen het ministerie is uitgegroeid, heeft veel macht gekregen Die belt naar de ambtenaar die onmiddellijk moet doen wat er gevraagd wordt. En dan is er nog de communicatie-afdeling die vaak de finale versie maakt van de informatie die naar buiten komt, waarin dingen aangepast en weggemoffeld zijn.
• de noodzaak van een nieuw institutioneel kader voor ambtenaren binnen de democratische rechtsstaat.

Verder lezen: ‘Het recht op ambtelijk vakmanschap’ verschenen, door Corné van der Meulen, Blogs Beroepseer, 7 oktober 2022: https://beroepseer.nl/actueel-in-beroepseer/het-recht-op-ambtelijk-vakmanschap-verschenen/

Ambtenaren zijn er niet alleen voor politici, Blogs Beroepseer, 19 januari 2023: https://beroepseer.nl/blogs/ambtenaren-zijn-er-niet-alleen-voor-politici/

De nieuwe wereld: www.youtube.com/@DeNieuweWereldTV